عروسک های محلی ایرانی که ثبت ملی شده اند

امروزه عروسک‌ها برای ما حکم سرگرمی و بازی کودکان را دارند، یا شاید راهکاری برای دور کردنشان از ابزارهای دیجیتال! تا به حال فکر کرده‌اید که عروسک‌ها چه جایگاهی در فرهنگمان داشته‌اند؟ به هر شهر و دیاری که سفر کنید، اگر کمی در فرهنگشان کند و کاو کنید، ردی از عروسک‌های بومی را خواهید یافت که هزاران داستان را بر کوله بارشان تا به دوره ما رسانده‌اند. عروسک‌هایی که از آنها صحبت می‌کنیم، فقط برای سرگرمی نبودند، بلکه مجموعه‌ای از فرهنگ یک منطقه را با خود از نسلی به نسل دیگر می‌بردند، به همین دلیل هم جزو میراث ناملموس محسوب می‌شوند. 

به مناسبت 8 ژوئن (18 خرداد) که روز جهانی عروسک اعلام شده، میلدرد سیلی (1918-2001)، نویسنده و پژوهشگر در حوزه عروسک‌ها و مجموعه‌دار عروسک، در سال 1986 این روز را به عنوان روز جهانی عروسک اعلام كرد و با این كار، ارزش و اهمیت عروسک‌ها را در دوستی و صلح بین انسان‌ها یادآور شد. او در زمان حیاتش شبكه‌ای از دوستداران عروسک را از سراسر جهان به وجود آورد. در ایران هم عروسک‌های بومی متنوعی داریم. در این مطلب می‌خواهیم ببینیم این عروسک‌های محلی چه نقشی میان مردم داشته‌اند و با تعدادی از آنها که ثبت ملی هم شده‌اند، آشنا شویم. با توضیحاتی که ابتدای متن دادیم، بدون شک باید تصوّرمان از عروسک را با آنچه امروزه می‌بینیم تغییر دهیم و با چشم دیگری به این عروسک‌های بومی بنگریم.

عروسک‌های بومی، صندوقچه‌های فرهنگی

شاید نتوانیم زمانی که اولین عروسک به دست انسان درست شد یا اصلا به فکر درست کردن عروسک افتاد را تعیین کنیم امّا می‌دانیم بعد از اینکه انسان‌های نخستین نیازهای اولیه‌شان را تأمین کردند، به فکر اسباب بازی هم افتادند. مثلا نمونه‌هایی از این اسباب بازی‌های باستانی را در موزه ایران باستان می‌توانید از نزدیک ببینید. 

بالاخره عروسک‌ها وارد جوامع انسانی شدند، امّا فقط مخصوص بازی کودکان نبودند بلکه گاهی نقش اول برگزاری مراسم محسوب می‌شدند و به مرور جایگاهی در باورها و اعتقادات مردمان پیدا کردند. به عنوان نمونه، عروسک‌های باران خواهی در مناطق مختلف ایران با اسامی و شکل‌های گوناگون در مراسم حضور پیدا کردند؛ مراسمی که در آن برای باریدن باران دعا می‌کنند و در کنارش آدابی را به جا می‌آورند. عروسک هم بخشی از آن آداب و رسومی شد که به ترتیب اجرا می‌کردند. بنابراین، عروسک‌ها جزیی از آیین‌ها و مراسم مردم محسوب می‌شدند و حتّی در بعضی رسوم، نقش محوری پیدا کردند. 

از جنبه مراسم همراه با عروسک‌های محلی که بگذریم، خود عروسک از نظر مواد تشکیل دهنده و طراحی هم اهمیّت داشت و بر اساس باورهای مردمان منطقه درست می‌شد؛ یعنی معمولا برای انتخاب مواد تهیه و طرح و رنگ آن دلیل داشتند و بی‌دلیل و فقط از روی زیبایی آنها را نمی‌ساختند. به عنوان نمونه، در تهیه بعضی عروسک‌های بومی سعی می‌کردند از مواد خوراکی استفاده کنند یا صورت بعضی را سفید می‌گذاشتند چون معتقد بودند که فقط خالق جهان می‌تواند صورت موجودات را بیافریند و گذاشتن اجزای صورت عروسک را نوعی کفر می‌دانستند. لباس‌های بسیاری از این عروسک‌ها هم بر اساس لباس بومی مردم همان منطقه انتخاب میشد.

البته عقاید و باورها در ادوار مختلف با توجه به تغییرات فرهنگی مردمان هم تغییر می‌کرد و عروسک‌ها هم دچار تحوّل می‌شدند، بنابراین، آنچه امروزه در میان مردم محلی هست احتمالا تغییرات فراوانی در طول تاریخ داشته است.

بنابراین، آنچه این عروسک‌ها را مهم می‌کرد، عقاید و باورها و آداب و رسومی بود که به آنها متّصل بود وگرنه از ساده‌ترین مواد با تجهیزات ابتدایی ساخته میشد و شاید اگر فقط از نظر ارزش مادی بخواهیم بررسی کنیم، با عروسک‌های مجهّز امروزی فاصله عمیقی داشته باشد. آنچه از عروسک‌ها در میراث ناملموس هم به ثبت رسیده، نه صرفا ارزش مادی خود عروشک بلکه مجموعه فرهنگی است که همراه عروسک وجود دارد و این مسئله نشان از اهمیت فرهنگی عروسک‌های محلی دارد.

 عروسک‌هایی که به ثبت ملی رسیدند

 از میان عروسک‌های بیشماری که در جای جای ایران حضور دارند و در مراسم مختلف شرکت داده می‌شوند، در این بخش تعدادی از آنها که با نام مناطق مختلف به ثبت ملی رسیده‌اند را نام می‌بریم:

1. دوتوک، عروسک بازیچه خراسان جنوبی، روستای سربیشه

2. دُهتُولوک، عروسک‌های استان هرمزگان جزیره قشم

3. لیلی یا لیلی بازبازک، سه استان خوزستان، چهارمحال و بختیاری و فارس

4. بی‌بی کُگ، عروسک‌های آیینی – بازیچه زرتشتیان یزد

5. قورچوق، (qorčoq)عروسک بازیچه قوم ترکمن

6. لال ِبهیگ یا لال عروس، عروسک لال، لال عاریس عروسک بازُفت چهارمحال و بختیاری

7. بوکه بارانه عروسک آیینی مربوط به مراسم باران خواهی استان کردستان

8. مینابازی عروسک نمایشی مربوط به استان فارس

9. تکه نام عروسکی است در استان اردبیل

10. عاروسو عروسک بازیچه استان کرمان، شهر بابک

11. لوپک چَمکی یا ماهی ملک عروسک آیینی استان کرمان، عباس آباد قلعه گنج، روستای تم گران

12. تادونه عروسک آیینی اقوام گالش( چشم زخم)استان مازندران

13. عروسک‌های قاشقی، مهارت ساخت و فرهنگ روایتگری

14. عاروسک جُلی عروسک بازیچه استان یزد، شهر ابرکوه و عروسک چشم زخم فارس

 هر کدام از این عروسک‌ها دنیایی داستان برای گفتن دارند که از نسل‌های قبل به این نسل منتقل شده. همانطور که گفتیم تعداد عروسک‌ها بیش از این است و فقط تعدادی را نام برده‌ایم. بعضی از این عروسک‌ها زیر خروارها آوار فراموشی، از یادها پاک شده بودند و افرادی به احیای آنها پرداختند. با اهمیت پیدا کردن عروسک‌های محلی، زنان بومی دوباره به ساخت عروسک‌هایشان روی آورده‌اند و همین مسئله نه تنها فرهنگ به خواب رفته را بیدار می‌کند، برای عده‌ای شغل ایجاد می‌کند.

 سخن آخر

عروسک‌های بومی همراه با آیین‌هایشان فقط به ایران محدود نمی‌شوند، ممکن است در سفرتان به کشورهای دیگر، مخصوصا کشورهایی که پیشینه تاریخی و فرهنگی غنی دارند، با این عروسک‌ها روبه‌رو ‌شوید. امّا آنچه در ایران اهمیّت دارد، وفور و تنوع این عروسک‌ها در مناطق مختلف است. هر چه سریع‌تر باید این میراث ارزشمند بومی را در جای جای ایران بشناسیم تا پیش از اینکه ناشناخته از بین بروند، از آنها حفاظت شود. اگر علاقمند به شناخت عروسک‌های متنوع ایران و جهان هستید، موزه عروسک‌های ملل و موزه عروسک‌ و فرهنگ ایران، سعی کرده تا جای ممکن این عروسک‌ها را به نمایش بگذارد.

پیشنهاد می‌کنیم در سفرهایتان، سراغ عروسک‌های بومی و داستان‌هایشان را از مردم محلی بگیرید، زیرا اطلاعات فرهنگی جالبی از آنها خواهید شنید که شاید در هیچ کتابی آنها را نیابید!

تألیف: لست سکند

منبع: خبرگزاری مهر، تسنیم، ایرنا، ایسنا