تِکیه یا تَکیه فضایی است برای برگزاری مراسم عزاداری، اجرای نمایش‌هایی مانند تعزیه و شبیه‌خوانی و گردهمایی اهالی تصوف و درویشان. تاریخ استفاده از تکیه احتمالا به اواخر دوره صفوی باز می‌گردد. برای اشاره به این فضا گاهی از واژه حسینیه هم استفاده میشود. تکیه یا حسینیه، یکی از ارکان شهرهای قدیمی ایران بوده و هر محله‌ای برای خود تکیه داشته است. تکیه‌ها در تمام طول سال کاربرد داشته‌اند، اما در ایام سوگواری و عزاداری کارآمدتر می‌شدند. به‌علاوه، تکیه‌ها دلیل رسمیت یافتن هر محل بودند و به آن وجهه و اعتبار می‌دادند.
معماری تکیه
تکیه‌ها و فضاهایی که اهالی تصوف و درویشان مراسم خود را در آن به جای می‌آوردند باید به گونه‌ای طراحی می‌شد که به آنها امکان اجرای مراسم سماع را بدهد. به همین دلیل آنها عمدتا فضایی در میان ساختمان داشتند که مرشد یا قطب در آنجا می‌نشست. بعدها که در تکیه‌ها نمایش هم برگزار شد و به دلیل ارتباط تاریخی آن با کاروانسرا، معماری آن ترکیبی شد از معماری کاروانسرا و خانقاه‌ها.
تکیه‌های ثابت ممکن بود مسقف یا بدون سقف باشند. معمولا سکویی در فضای داخلی آنها قرار می‌گرفت که از دو طرف پلکان داشت. اطراف سکو فضای بازی بود که از آن برای اسب‌سواری و نبرد در نمایش‌ها استفاده می‌کردند و اطراف آن هم جایگاه نشستن برای زنان و کودکان بود. بعد از جایگاه غرفه‌های دو طبقه‌ای وجود داشت که طاق‌نما داشتند و تماشاگران مرد از آنها استفاده می‌کردند. اتاقی هم، هم سطح کف وجود داشت که اجراکنندگان از آن به عنوان رختکن استفاده می‌کردند.
هر تکیه چندین مدخل داشت، مثلا مدخلی برای ورود و خروج تماشاگران و مدخلی برای کاروانسرا و جایی که شترها را نگه می‌داشتند. به‌علاوه، طاق‌نماها متعلق به بزرگان و ثروتمندان بودند که هزینه نگهداری و آماده کردن آنها را به شخصه پرداخت می‌کردند. یکی از این طاق‌نماها سردم‌بندی می‌شد یعنی با تزئینات مخصوص درویشی پوشانده می‌شد و مرشد در آن می‌نشست و اشعار مذهبی می‌خواند.
سکوها هم اشکال مختلفی داشتند و ممکن بود مستطیل، مربع، نعل اسبی، سه‌گوش یا دایره شکل باشند. البته مرسوم‌ترین حالت آن همان دایره شکل بود. جدا از اینکه این سکو چه شکلی داشت، به آن سکوی مدور یا گرد می‌گفتند. تکیه‌ها یا کاروانسراهایی که سکو نداشتند، یا مراسم را روی سقف آب انبار انجام می‌دادند یا اینکه روی حوض را می‌پوشاندند و مراسم را آنجا برگزار می‌کردند.
برخی از تکیه‌های قدیمی سه بخش مجزای حسینیه، زینبیه و عباسیه داشتند. در صحن حسینیه مراسم برای امام حسین و در صحن عباسیه برای حضرت ابوالفضل برگزار می‌شد و زینبیه اتاق‌های پشت صحن‌ها بود. تکیه معاون‌الملک کرمانشاه از این ساختار پیروی می‌کند.
رسم تکیه سازی
در دوره قاجار که تعزیه در اوج شکوفایی خود بود، همه مردم شهر به وسع خود در ساخت و نگهداری از تکیه‌ها کمک می‌کردند. بسیاری از جهانگردانی که در این زمان از ایران بازدید کردند به این مسئله اشاره کرده‌اند. مثلا در تکیه دولتِ تهران، هر یک از طاق‌نماها در اختیار یکی از اشراف، درباریان یا حاکمان ولایتی بود. افرادی که این طاق‌نماها را در اختیار داشتند در دهه محرم با هزینه شخصی خود آن را می‌آراستند و با اسباب و وسایل گرانقیمت پر می‌کردند. در مراسم‌ها، این افراد همراه با خانواده، دوستان و خویشاوندان خود در آن جمع می‌شدند. روز هشتم و نهم محرم، ناصرالدین شاه به تک‌تک آنها سر می‌زد و پیشکشی‌ها را دریافت می‌کرد. به کمک این پیشکش‌ها فرد تملک خود را برای یکسال دیگر تمدید می‌کرد.
تکیه‌های تهران
در اوایل پادشاهی ناصرالدین‌شاه، تهران حدود 54 تکیه داشته است. اکثر این تکیه‌ها نه در زمان ناصرالدین شاه که در زمان پادشاهان پیشین ساخته شده بودند. در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه، تعداد تکیه‌های تهران به 75 عدد رسید اما در سالهای بعد بسیاری از آنها تعطیل شد. تعدادی از آنها تخریب شده و سازه‌های دیگری جایگزین‌شان شد و تعدادی هم تغییر کاربری داده و برای مصارف دیگر استفاده شدند.
تکیه‌های تهران انواع مختلفی داشتند. دسته‌ای از آنها را گروه‌های قومی قبیله‌ای ساخته بودند که ساکن تهران بودند مثل تکیه عرب‌ها. تعدادی از تکیه‌ها به اصناف و مشاغل خاص تعلق داشتند مثلا تکیه زرگرها. دسته‌ای به ساکنین سایر شهرستان‌ها تعلق داشتند که به تهران مهاجرت کرده بودند مثلا تکیه کرمانی‌ها. بخشی از آنها را خیرین و بزرگان شهر ساخته بودند مثل تکیه میرزا حسین حکیم‌باشی و بخشی دیگر را به نام ماموران حکومتی نام‌گذاری کرده بودند مثل تکیه عابد میرغضب. گروهی از آنها هم با سازه عمومی دیگری همجوار بودند و با نام آن سازه شناخته می‌شدند مثلا کنار امامزاده، مسجد، مدرسه و بازار بودند یا به دنبال صنعت شاخص آن بخش نام‌گذاری شده بودند.
تکیه‌های قاجار
عمده تکیه‌های قدیمی تهران مربوط به دوره قاجار هستند و معماری آنها به گونه‌ای بوده که برای اجرای تعزیه مناسب باشند. البته دو تکیه حمام خانم و افشارها، صفوی به نظر می‌رسد. تکیه حمام خانم اسمش را از حمامی گرفته که در کنار آن قرار دارد و در بخش جنوبی امامزاده یحیی قرار داشت. این حمام و تکیه چندین ملک وقفی هم داشتند. تکیه افشارها هم در محله سنگلج و نزدیک به باروی طهماسبی بود. تهران تکیه‌های معروف دیگری هم داشت که در این جا مختصر به آنها اشاره می‌کنیم.
تکیه نوروزخان
تکیه نوروزخان جزو قدیمی‌ترین تکیه‌های تهران است و قدمت آن به سلطنت فتحعلی شاه می‌رسد. تکیه را به دستور نوروزخان ساختند که پسر الله وردی خان و از طایفه قاجار بود. نوروزخان در دربار فتحعلی شاه پست و مقام داشت و به دستور او مجموعه‌ای از ساخت و سازها در محله بازار انجام شد که شامل حمال و سقاخانه هم بود. این تکیه را با نام حسام‌السلطنه هم می‌شناسند که نام عموی ناصرالدین‌شاه بود.
تکیه معتمدالدوله
تکیۀ معتمدالدوله را با نام منوچهرخان هم می‌شناسند چرا که به دست منوچهرخان گرجی ساخته شد. منوچهرخان همان مقامی را در دربار محمدشاه قاجار داشت که نوروزخان در دربار فتحعلی‌شاه. هر دوی آنها رئیس تشریفات بودند. نکته اشتراک دیگرشان این است که هر دو در محله بازار تکیه ساختند. البته معتمدالدوله سه دکان در بازار را وقف تکیه کرد تا از درآمد آنها به امور تکیه رسیدگی شود.
تکیه سید اسماعیل
تکیه سید اسماعیل نامش را از امامزاده‌ای گرفته که کنار آن قرار دارد. تکیه را حاج حسن بیگلربیگی ساخته و املاکی را وقف تکیه کرده است.
تکیه میرزا صالح مستوفی
تکیه میرزا صالح مستوفی یکی دیگر از تکیه‌های قدیم تهران است که 7 دکان وقف آن بوده. این تکیه در محله عودلاجان ساخته شده و قدمت آن به پادشاهی فتحعلی‌شاه قاجار باز می‌گردد.
تکیه حاج میرزا آقاسی
تکیه حاج میرزا آقاسی، را با نام عباس‌آباد هم می‌شناسند. این تکیه در زمان پادشاهی محمد شاه قاجار و در میدان ارگ ساخته شده بود. حاج میرزا آقاسی، که صدراعظم دربار بود، دستور ساخت این تکیه را صادر کرد. به همین دلیل هم بود که گاهی آن را تکیه جناب صدراعظم می‌نامیدند. برخی این تکیه را به اشتباه تکیه دولت قدیم دانسته‌اند. در حالی که این دو تکیه با یکدیگر تفاوت دارند. در هر حال تکیه حاج میرزا آقاسی یکی از بزرگترین تکیه‌های تهران بود که نامش در متون و روزنامه‌های وقت دیده میشود.
تکیه‌های حصار بوعلی
محله حصاربوعلی، یکی از محلات تهران است که به خیابان‌های نیاوران، فرمانیه، کامرانیه و پاسداران راه دارد. این محله در واقع روستایی با همین نام بوده که با گسترش شهر تهران تبدیل به یک محله شده است. منطقه بوعلی جزو معدود مناطق شمیران است که دو تکیه دارد، تکیه بزرگ یا تکیه پایین، و تکیه آقا یا تکیه بالا. تکیه‌ها به دوره قاجار باز می‌گردند و معماری آنها خشتی است.
تکیه پایین که قدیمی‌تر است را به دوران ناصری نسبت می‌دهند. ساختار کلی آن مشابه با معماری تکیه‌ها است یعنی فضای بزرگی برای اجرای مراسم دارد که صحنی با ارتفاع 70 سانتی‌متر در بخشی از آن قرار گرفته. به‌علاوه، فضاهای دیگری همچون طاق‌نما، گوشواره و تالار دارد. می‌گویند در زمان رضاشاه قرار بوده تکیه را تخریب و به جای مدرسه بسازند، اما کارگران که دست به کار می‌شوند از داخل دیوارها زنبورها بیرون می‌ریزند و کارگران مجبور به توقف کار می‌شوند. بعد از آن هم کار تخریب به طور کل متوقف میشود.
تکیه بالا را به فرزند ناصرالدین‌شاه، کامران میرزا، نسب می‌دهند. این تکیه در دو طبقه ساخته شد. طبقه اول آن سه مغازه بود که از درآمدش مخارج تکیه تأمین می‌شد. در زمان جنگ ایران و عراق، از طبقه دوم آن به عنوان پایگاه اقتصادی توزیع اقلام استفاده می‌کردند و بعدها به درمانگاه تغییر کاربری داد.
تکیه نیاوران و سلطنت آباد
دو تکیه نیاوران و سلطنت آباد، از تکیه‌های دولتی شهر تهران بوده و به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شده‌اند. اگر در زمان محرم شاه در نیاوران یا سلطنت‌آباد بود، تکیه را می‌بستند و مراسم باشکوهی در محضر شاه و همراهانش اجرا می‌شد.
تکیه دولت
یکی از معروف‌ترین و باشکوه‌ترین تکیه‌های تهران همین تکیه دولت بود که بخشی از دارالخلافه ناصری به حساب می‌آمد. این تکیه در محله ارگ بود و معماری آن شباهت‌هایی با ساختمان‌های اجرا و نمایش اروپایی داشت. تکیه دولت بنایی مدور بود که 60 متر قطر و 24 متر ارتفاع داشت. صفه‌ای به قطر 18 متر در میانه آن قرار داشت که به آن تخت می‌گفتند و اطرافش چراغ‌هایی قرار داشت که صحنه را برای اجرا روشن می‌کرد. اطراف صفحه مسیری برای صحنه‌های نبرد وجود داشت و بعد از آن هم سکوی تماشاگران بود.
بنا سه طبقه داشت که طبقه اول آن به بزرگان و ثروتمندان تعلق داشت و طبقه دوم و سوم آن به شاه، همسرانش و اطرافیان او. هر غرفه‌ای دو بخش داشت. بخش جلویی محل نشستن صاحب غرفه و مهمانان او بود و در عقب هم جایگاه خدمه بود. تکیه دولت از زمان مظفرالدین شاه شکوه خود را از دست داد اما تا اوایل پهلوی اول همچنان تعزیه در آن اجرا می‌شد، هر چند که رونق سابق را نداشت. با اعلام ممنوعیت تعزیه اما، تکیه دولت بیش از پیش از رونق افتاد و بالاخره تخریب شد.
کلام آخر
تعداد تکیه‌های تهران کم نیست. منابعی هستند که به جای 75 مورد ذکر شده، تعداد تکیه‌های تهران را 97 تا می‌دانند. بعد از پادشاهی ناصرالدین‌شاه بسیاری از این تکیه‌ها تخریب شدند یا تغییر کاربری دادند و تعداد آنها روز به روز کمتر شد. شاید به همین دلیل هم هست که منابع بسیاری درباره آنها پیدا نمی‌کنیم. اما هرچه که بوده، تکیه‌ها بخش مهمی از فرهنگ نمایشی و مذهبی این کشور هستند.
تالیف : لست سکند
