میراث فرهنگی مادی، معنوی، منقول و غیر منقول چه تفاوتی دارند؟

28 اردیبهشت تا 3 خرداد به عنوان هفته میراث فرهنگی در نظر گرفته شده است. به مناسبت هفته میراث فرهنگی، می‌خواهیم بیش از قبل با انواع میراث فرهنگی آشنا شویم. ما به واسطه زندگی در کشوری کهن و چند هزارساله، دائما نام میراث فرهنگی به گوشمان می‌خورد و با انواع این میراث سر و کار داریم. بنابراین، بهتر است بدانیم که اصلا منظور از میراث فرهنگی چیست و هر کدام از این 4 نوع میراثی که در دنیا مطرح است، چه ویژگی‌هایی دارد؟

میراث فرهنگی چیست؟

میراث فرهنگی از دایره اشیاء و بناها فراتر می‌رود و شامل هر آن چیزی است که علاوه بر قدمت، ارزش محافظت داشته باشد. این بازماندگان از دوران‌های پیشین، حاوی پیامی برای انسان‌های امروز هستند. بنابراین، هر چیز قدیمی جزو میراث فرهنگی یک کشور محسوب نمی‌شود و باید ارزشی با خودش به همراه داشته باشد.

در گذشته، میراث فقط به اشیاء و بناهایی گفته می‌شد که کاملا ملموس بودند امّا با گذشت سال‌ها، متوجه ارزش سنت‌ها و فرهنگ‌های ناملموسی شدند که ویژگی‌های میراث فرهنگی را داشت با این تفاوت که دیده نمی‌شد و بین مردمان جاری بود. لذا از آن پس یونسکو اعلام کرد میراث فرهنگی به بناها و مجموعه اشیا ختم نمی شود و شامل سنت‌ها یا عبارات زنده‌ای است که از اجداد ما به ارث رسیده و به فرزندان ما منتقل شده است؛ مانند سنت‌های شفاهی، هنرهای نمایشی، اعمال اجتماعی، آیین‌ها، رویدادهای جشن، دانش و شیوه‌های مربوط به طبیعت و جهان یا دانش و مهارت‌های تولید سنتی صنایع دستی.

به مرور زمان، دسته‌بندی‌هایی برای انواع میراث فرهنگی ارائه شد تا دقیق‌تر بتوانند آنها را بررسی کنید. البته در بررسی‌ها و مطالعات، استاندارهای فراوانی را در نظر می‌گیرند که ما در این مطلب جهت انتقال بهتر مفهوم، کلیت ماجرا را نقل کرده‌ایم.

میراث فرهنگی مادی (ملموس)

 میراث فرهنگی مادی یا ملموس همانطور که از نامش مشخص است، شامل آثاری می‌شود که به صورت خارجی وجود دارند و می‌توانیم آنها را لمس کنیم؛ مانند سکه‌ها، بناهای باستانی و نقاشی و مجسمه.

حالا اگر در همین میراث فرهنگی ملموس دقیق‌تر شویم، می‌بینیم که همه آنها یکسان نیستند و با یک تقسیم‌بندی می‌توانیم آنها را به دو دسته کلی‌تر تقسیم کنیم:

1. میراث فرهنگی منقول: شامل میراث فرهنگی می‌شود که انتقال پذیر هستند و می‌توانیم جابه‌جایشان کنیم؛ مانند سکه‌ها و نقاشی‌ها و اسناد.

2. میراث فرهنگی نامعقول: شامل آن دسته از میراث فرهنگی ملموس می‌شوند که قابل انتقال نیستند. مثلا تخت جمشید را از استان فارس نمی‌توانیم با خودمان برداریم و بگذاریم در استان همدان! اشیا و آثار باارزش و قدیمی که نمیتوانیم جابه‌جایشان کنیم در این گروه قرار می‌گیرند.

میراث فرهنگی غیرمادی (معنوی، ناملموس)

امّا حالا نوبت به میراثی می‌رسد که به شکل بیرونی و مادی ندارند و همین مسئله کار را کمی سخت می‌کند. زیرا یک اثر با بررسی‌هایی که رویش انجام می‌شود، تکلیفش معلوم می‌شود که بالاخره میراث فرهنگی است یا نه، امّا انتخاب یک رسم یا آواز یا ورزش به عنوان میراث فرهنگی، دشوارتر است.

یونسکو ویژگی‌هایی برای این دسته از میراث اعلام کرده است که در زیر آنها را توضیح می‌دهیم:

1. سنتی، معاصر و در عین حال زنده است: میراث فرهنگی ناملموس نه تنها نمایانگر سنت‌های به ارث رسیده از گذشته است، بلکه فرهنگ روستا و شهر دوران معاصر و گروه‌های مختلف فرهنگی هم در آن شرکت می‌کنند. 

2. فراگیر است: میراث فرهنگی ناملموس از میان نسل‌های مختلف به زمان ما منتقل شده‌اند، با توجه به محیطشان، کامل شده‌اند و باعث تداوم فرهنگ و هویت ما می‌شوند. میراث فرهنگی ناملموس به انسجام اجتماعی کمک می‌کند و احساس هویت و مسئولیت‌پذیری را تشویق می‌کند؛ این حس باعث می‌شود افراد احساس کنند بخشی از یک یا چند گروه و بخشی از یک ملت هستند. 

3. نماینده جامعه است: میراث فرهنگی ناملموس صرفاً به دلیل خاص بودن یا ارزش استثنایی‌اش، به عنوان یک کالای فرهنگی، ارزیابی نمی‌شود. بلکه در جوامع رشد می‌کند و به کسانی بستگی دارد که دانش آنها از سنت‌ها، مهارت‌ها و آداب و رسوم به بقیه افراد جامعه، از نسلی به نسل دیگر، یا جوامع دیگر منتقل شود.

4. مبتنی بر جوامع است: میراث فرهنگی ناملموس، تنها زمانی می‌تواند یک میراث تلقی شود که توسط جوامع، گروه‌ها یا افرادی که آن را ایجاد و نگهداری می‌کنند و انتقال می‌دهند، به رسمیت شناخته شود. بدون شناخت آنها، هیچ کس دیگری نمی‌تواند برای آنها تصمیم بگیرد و ادعای آن میراث را داشته باشد. 

 بنابراین، میراثی که به عنوان میراث ناملموس معرفی می‌شود از چندین جهت بررسی می‌شوند و اگر شرایط لازم را داشته باشند به عنوان میراث یک منطقه به ثبت می‌رسند؛ صرف اینکه مراسمی در یک منطقه انجام میشود یا فرهنگ یک منطقه به چشممان جالب آمده است، دلیل بر ثبت آن به عنوان میراث فرهنگی نیست. مثلا تعدادی از میراث فرهنگی خراسان شمالی که در فهرست آثار ملی به عنوان میراث ناملموس به ثبت رسیده‌اند را گفته بودیم. شهرهای ایران، به دلیل فرهنگ غنی و تاریخ کهنشان، سرشار از میراث ناملموس هستند که بعضی از آنها توسط یونسکو و بعضی دیگر در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند.

سخن آخر

مهم است که میراثمان را بشناسیم و از آنها حفاظت کنیم. این میراث ارزش ویژه‌ای دارند و تا دوران ما خودشان را رسانده‌اند تا پیامی از گذشته را به گوشمان برسانند. بر ما هم لازم است که آنها را به نسل‌های بعدی انتقال دهیم. سازمانی مثل یونسکو تلاش می‌کند در سراسر جهان آثاری که نه تنها به آن منطقه بلکه به کل جهان تعلق دارند، در فهرستش ثبت کند و تدابیر ویژه‌ای برایشان در نظر بگیرد. در اینجا می‌توانید فهرست آثار ایران که در یونسکو به ثبت رسیده هم مشاهده کنید. بعضی از این میراث فرهنگی و بخشی طبیعی هستند.

تألیف: لست سکند

منابع: UNWTO ،UNESCO