عشایر به‌عنوان یکی از جوامع سه‌گانه‌ی تشکیل دهنده ایران همواره نقشی مهم و تأثیرگذار در تحولات فرهنگی، اجتماعی و تاریخی سرزمینمان ایفا کرده‌اند. با نگاهی به تاریخ پرافتخار کشور عزیزمان ایران درمی‌یابیم بسیاری از حکومت‌های قدرتمند ایرانی از ایلات و عشایر برآمده‌اند و به نوعی تاریخ کشورمان با نام ایلات و عشایر مختلف عجین شده است. با توجه به تاریخ غنی و فرهنگ خاص ایلات و عشایر، هرکدام ساختار اجتماعی مختص به خود را دارند که شناخت این ساخت اجتماعی می‌تواند بسیار جالب‌توجه باشد. ما در لست سکند قصد داریم به مناسبت روز ملی روستا و عشایر، سه ایل بزرگ کوچ‌نشین ایران را به‌صورت مختصر برای شما معرفی کنیم، پس با ما همراه باشید.
تعریف کوتاهی از عشایر و مؤلفه‌های شناخت آن‌ها
طبیعتا هر جامعه‌ای تعریف خاص خود را مطابق با مؤلفه‌هایی که با آن‌ها شناخته میشود، دارد. تعریف جامعه‌ی عشایر کوچندِ ایران نیز با شناخت سه خصوصیت اصلی: 1. ساخت اجتماعی قبیله‌ای، 2. اتکای معاش به دامداری و 3. شیوه زندگی مبتنی بر کوچ شکل گرفته است. در این مطلب قصد داریم معرفی کوتاهی از آداب‌ورسوم سه ایل بختیاری، قشقایی و شاهسون که از لحاظ جمعیت، بزرگترین ایلات ایران هستند، داشته باشیم.
ایل بختیاری
ایل بختیاری در استان‌های چهارمحال و بختیاری، خوزستان، لرستان و اصفهان مستقر است. مردم بختیاری به گویش لری بختیاری که یکی از گویش‌های زبان لری است، صحبت می‌کنند. این ایل بزرگ که در تاریخ معاصر ایران و بخصوص مشروطه بسیار تأثیرگذار بوده است، از دو شاخه اصلی هفت لنگ و چهار لنگ تشکیل شده است. هرکدام از این شاخه‌ها منطقه کوچ و ییلاق و قشلاق مختص به خود را دارد. بختیاری‌ها در زبان محلی به کوچ «مال کنون»، به معنی کندن مال یا همان سیاه‌چادرهای یک خانواده می‌گویند.
منطقه ییلاقی (سردسیر) عمده آن‌ها در استان‌های چهارمحال و بختیاری، لرستان و اصفهان و منطقه قشلاقی (گرمسیر) بختیاری‌ها در استان خوزستان قرار گرفته است. زمان حرکت ایل بختیاری از قشلاق به ییلاق از اواخر اسفند شروع و تا اردیبهشت‌ماه ادامه پیدا می‌کند و همچنین زمان حرکت آن‌ها از ییلاق به قشلاق از نیمه دوم شهریور شروع و تا اواخر مهرماه ادامه پیدا می‌کند.
آداب و رسوم عروسی بختیاری‌ها
عکاس: آمنه طاهرزاده/ایرنا
احتمالاً یکی از مشهورترین رسوم ازدواج ناف بُران بوده است که در این رسم از کودکی دختر و پسر را به‌اصطلاح برای هم در نظر می‌گرفتند و وقتی به سن ازدواج می‌رسیدند، مراسم عقد و ازدواج آن‌ها انجام می‌شد. این رسم که اکثر مواقع بین دخترعمو و پسرعمو صورت می‌گرفت امروزه بسیار کمرنگ شده است و کمتر می‌توان نمونه‌ای از آن یافت. همچنین ازدواج فامیلی در بین بختیاری‌ها بسیار متداول است.
عقد اِشکنون تا عروس بَرون جزو رسوم متداول برگزاری مراسم عروسی بین عشایر و ایل بختیاری است که این رسوم نیز کم‌کم در حال از بین رفتن هستند و کمتر خانواده‌ای رسوم کامل را در مراسم‌های امروزی رعایت می‌کند. از رسومی که امروزه نیز تا حدودی اجرا می‌شوند می‌توان به زیر زونی (هدیه‌ای که از طرف داماد در هنگام گرفتن بله عروس سر سفره عقد داده میشود) و عروس برون (بردن عروس از چادر پدر به چادر شوهر که معمولاً با استفاده از اسب انجام میشود) اشاره کرد. عروسی بختیاری‌ها با اجرای رقص محلی و چوب بازی مردها همراه با ساز سرنا و دهل در فضای باز طبیعت برگزار میشود.
آداب‌ورسوم سوگواری بختیاری‌ها
بختیاری‌ها برای برگزاری مراسم سوگواری ارزش خاصی قائل هستند و ترانه‌هایی خاص و حزن‌انگیز به نام «گاگریو» دارند. گاگریو به معنی زمان گریه است. رسم بر این است یکی از زنان سرشناس ایل شروع به خواندن بیتی از گاگریو کرده و سایر زنان با وی همراه می‌شوند. این ابیات طی مراسم تکرار میشود. مراسم‌های خاص بختیاری‌ها در عزا به‌صورت حضور دسته‌جمعی اعضای طایفه در مراسم عزا و به همراه داشتن نوازنده ساز چپی در دسته عزای یک طایفه برگزار میشود که این رسم نشان از غمخواری و ابراز همدردی نسبت به خانواده و طایفه داغ دیده است. در ایل بختیاری رسم بر این است که بر سر مزار افراد جنگجو و شجاع ایل به‌جای سنگ مزار، شیرسنگی (در گویش بختیاری به آن بَردِ شیر می‌گویند) می‌گذارند.
ایل قشقایی
قشقایی‌ها ریشه‌ای ترک دارند و به زبان ترکی قشقایی صحبت می‌کنند. این ایل بزرگ عموما در جنوب استان فارس زندگی می‌کنند و در محدوده شهرستان فیروزآباد و لار تا حدود شمالی کهگیلویه و بویراحمد پراکنده شده‌اند. قشقایی‌ها از شش طایفه اصلی عمله، فارسیمدان، دره شوری، شش بلوکی، کشکولی بزرگ و کشکولی کوچک تشکیل شده‌اند.
ییلاق قشقایی‌ها دو منطقه را در برمی‌گیرد، یکی از میان شیراز و دشت ارژن تا اطراف کازرون و دیگری در شمال شرقی شیراز از سپیدان تا مرزهای کهکیلویه و از شمال آباده تا شهرضا و قشلاق آن‌ها از مناطق کم ارتفاع و جلگه‌ای و پست لار، جهرم و فیروزآباد تا نزدیکی خلیج‌فارس ادامه پیدا می‌کند. گرمسیر دره شوری‌ها نیز از کازرون تا نزدیکی بهبهان و حدود بندر گناوه ادامه می‌یابد.
آداب‌ورسوم عروسی قشقایی‌ها
عکاس: محمد بابایی / ایرنا
ترتیب مراسم‌ها به این صورت است که بعد از انتخاب همسر توسط مادر یا خواهر داماد، مقدمات مراسم خواستگاری برقرار میشود. در خواستگاری ریش‌سفیدان سوجی (مجری‌ها) نقشی اساسی در جدی کردن مراسم خواستگاری و سوق دادن آن به ازدواج ایفا می‌کنند. پس از جواب مثبت، هدیه‌ای از طلا و لباس از طرف خانواده داماد تحت عنوان شال انگشت به عروس اهدا میشود. سپس روزی خوش‌یمن را برای برگزاری مراسم عقد و عروسی تعیین می‌کنند.
مراسم ازدواج قشقایی‌ها طبق رسوم همه عشایر در طبیعت برگزار میشود. برای برگزاری مراسم سیاه‌چادرهایی را در دشت برپا می‌کنند تا از مهمانان خود در این سیاه‌چادرها پذیرایی کنند. ازجمله مراسم قشقایی‌ها در عروسی، مراسم چوب بازی و رقص هنگام نواختن ساز و دهل است که این مراسم برگرفته از آداب و رسوم سنتی آن‌ها است.
آداب‌ورسوم سوگواری قشقایی‌ها
قشقایی‌ها به خان‌های خود علاقه‌ی زیادی دارند و به همین دلیل اگر خان یا کلانتر ایل از دنیا برود، همه‌ی ایل به گونه‌ای عزادار و غمگین می‌شوند که گویی فرزند جوانی را ازدست‌داده‌اند. این عزاداری ناشی از احترام بسیار زیاد قشقایی‌ها به خان یا کلانتر ایل است. از طرفی آن‌ها معمولا گورستان‌های خود را در مسیر کوچ هرساله قرار می‌دهند تا هنگام کوچ بتوانند بر سر مزار عزیزانشان حاضر شوند.
ایل شاهسون
نشانه ایل شاهسون زندگی در چادرهایی کروی شکل و خاص است. آن‌ها ایلی از بزرگترین ایلات ایران و ترک‌زبان هستند که عمدتا در شمال غرب ایران بخصوص دشت مغان، اردبیل و نواحی قره داغ (آذربایجان شرقی) سکونت دارند. از نظر پیشینه‌ی تاریخی، نیاكان این گروه عشایری به ترکان اوغوز می‌رسد که در زمان‌های گذشته دارای حکومتی پایدار در اطراف دریای خزر بودند.
همچنین این ایل دارای فرهنگ سنتی و غنی بوده و صنایع‌دستی آن‌ها مثل ورنی از شهرت جهانی برخوردار است. ایل شاهسون یك اتحادیه طوایف است كه در زمان شاه‌عباس صفوی از ادغام تعدادی از طایفه‌های مغان ایجاد شد. قشلاق این ایل عمدتا در شمال استان اردبیل قرار دارد و ییلاق آن‌ها در بخش مرکزی اردبیل و کوهپایه و دامنه‌های سبلان قرار گرفته است. این ایل از 32 طایفه تشکیل شده است.
آداب‌ورسوم عروسی شاهسون‌ها
معمولا مقدمات مراسم عروسی بدین‌صورت است که ریش سفیدان خانواده‌ی داماد برای بستن عهد و پیمان و خواستگاری به چادر خانواده‌ی عروس می‌روند و برای این عهد و پیمان ارزش بسیاری قائل هستند. بعد از گرفتن جواب بله و خوردن شیرینی در خواستگاری، خانواده‌ی داماد به چادر عروس می‌روند و یک روسری کلاغی، گردن بند، آیینه و شیرینی همراه خود می‌برند. روز عروسی نیز داماد و همراهان وی به‌اتفاق نوازندگان سازه‌ای محلی به استقبال مهمانان می‌روند. مهمانی در چادر برگزار میشود و در انتهای مراسم مهمانان به چادر عروس می‌روند و عروس را تا چادر تازه‌داماد همراهی می‌کنند.
آداب‌ورسوم سوگواری شاهسون‌ها
هنگام فوت یکی از اعضای ایل و پس از برگزاری مراسم خاک‌سپاری و تدفین، مردها در یک آلاچیق جمع می‌شوند و قرآن تلاوت می‌کنند و زن‌ها در آلاچیق دیگری به گریه و زاری می‌پردازند و یک نفر نقش مویشگر (موشگار) را ایفا می‌کند. او «بایاتی»(دوبیتی) هایی یا «اوخشاما» را در فراق عزیز از دست رفته می‌خواند و سایرین همراه با خواندن مویشگر گریه می‌کنند.
یکی دیگر از سنت‌های عشایر این است که هر کس در مراسم عزا شرکت می‌کند معمولاً دست‌خالی نمی‌رود و اکثراً دام زنده، برنج، قند، روغن و... به‌عنوان هم دردی با بازماندگان و دلجویی از آنان همراه خود می‌برند. آن‌ها با این کار سعی می‌کنند از مخارج و هزینه‌های عزا برای بازماندگان بکاهند (در سایر عشایر ازجمله عشایر بختیاری نیز چنین رسمی وجود دارد که بختیاری‌ها به آن «پُرسونِه» می‌گویند).
آیا شما اطلاعات دیگری در مورد عشایر ایران دارید تا آن را با ما و سایر همراهان لست سکند در میان بگذارید؟ مشتاقانه منتظر دریافت نظراتتان هستیم.
