عزاداری در ایران زمین ریشه دارد و از فرهنگ‌های مختلف در دوران باستان هم تا کنون هم متاثر بوده. یکی از سبک‌هایی که ممکن است در شهرهای مختلف ایران نام آن را بشنوید، چاووش خوانی است که به مرور به مجالس عزاداری محرم هم راه پیدا کرده است. بنابراین ممکن است در فرهنگ عزاداری شهرهای مختلف این نام را به شکل‌های مختلف بشنوید. پیش از این در مطلبی که درباره شروع محرم در شهرهای مختلف ایران بود، از چاووشی خوانی در آغاز محرم گفتیم. در این متن می‌خواهیم از معنای واژه تا جزئیات جریان چاووش خوانی را در ایران بررسی کنیم.
آنچه در ادامه مطلب خواهید خواند
معنای چاووش خوانی
چاووش (چاوش) در اصل واژه‌ای ترکی است که از چو یا چاو، به معنای اعلان و خطاب ریشه گرفته است امّا مفاهیم مختلفی دارد مانند: سرهنگ و صاحب منصبی که پیشاپیش حاکم و اشخاص بزرگ حرکت کند، نقیب لشکر، جارچی، یساول، رئیس و پیشوا. همچنین در بعضی از فرهنگ‌ها معنی آن را پیشرو لشکر و کاروان، حاجب، و به‌خصوص کسی که پیشاپیش قافله یا زوار حرکت کند و آواز خواند، ذکر کرده‌اند.
چاووش خوانی در ابتدا برای دعا و آرزوی خیر در رکاب پادشاهان و امرا استفاده میشد و به مرور بعدها برای آوازهای مذهبی و استغاثه‌آمیز هم به کار رفت. در طول تاریخ معنایش به مرور تغییر پیدا کرد که در ادامه بخشی از این تحول تاریخی را بررسی می‌کنیم.
واژه چاوش در دوره اتابکان و ایلخانانبه بعد، چاووش خوانی به معنای دسته فراشان و متصدیان تنظیم امور لشکر و اردو به کار می‌رفت. در دوره آل بویه هم به معنی فراشان تشریفات این واژه را به کار می‌بردند. در دوره صفویه، این واژه در معنای نقیب سلاطین به کار می‌رفت. بر اساس آثار ادبی فارسی که از قرن 9 قمری به جا مانده، چاوش در معنای نقیب و پیشرو کاروان به کار رفته است.
تاریخچه رسم چاووش خوانی
نمی‌توان تاریخ دقیقی از رسم چاووش خوانی ارائه کرد ولی به نظر می‌رسد از دوره صفویه، این رسم برای زائران مرسوم شده و در دوره قاجار به اوج می‌رسد. به مرور به اندازه‌ای مهم میشود که جزو رسوم مذهبی فرهنگ مردم ایران به حساب می‌آید. حتّی در سفرنامه‌های سیاحان و مستشرقانی که در عصر صفویه و قاجاریه به ایران آمدند، اشاره‌هایی به این رسم را می‌بینیم؛ مثلا پولاک (دوره ناصرالدین شاه) در سفرنامه‌اش به چاووش‌ها و چاووشی‌خوان‌های مذهبی که پرچم سرخ در دست دارند و جلوتر از بقیه حرکت می‌کنند، اشاره کرده است، یا اولئاریوس (دوره صفویه) در سفرنامه‌اش از چاووشانی سخن می‌گوید که در جلو دسته، اشعاری می‌خوانند و موریه (عصر قاجار) در کتاب «سرگذشت حاجی بابای اصفهانی» از آواز کوس و نقاره و صلای حرکت چاووشان در مراسم می‌گوید.
نام چاووش خوانی در مناطق مختلف ایران
در مناطق مختلف ایران، واژه‌های چاووش و چاووش‌خوانی با اندکی تحریف در واژه اصلی، به اشکال مختلف به‌کار می‌رود که در زیر تعدادی از آنها را نام برده‌ایم:
مازندران: به چاووش «چائوش» و به چاووش‌خوانی «چائووشی» می‌گویند؛
بوشهر: چاووشی را «چوشی» و خواننده آن را «چوش» می‌نامند؛
بیرجند: نذاره‌خوان
اطراف قزوین: چی‌وِش
ساوه: چوشی‌کِش
قمصر کاشان: :چووش‌خوان
مناطق زاگرس: چَئوش
شیراز: عمل چاووش‌خوانی را چوش‌خونی می‌گویند
هرمزگان: «چاشی» یا چایشی
مراسم چاووش خوانی در عزاداری امام حسین (ع) در شهرهای ایران
همانطور که گفتیم، رسم چاووش خوانی از ابتدا در مراسم عزاداری محرم نبود امّا به مرور وارد شبیه خوانی و مجالس تعزیه شد. د چاوش خوانی این مراسم مذهبی، از امامان و اولیاء تقدیس و تجلیل میشد. امّا در هر شهر و دیاری با توجه به فرهنگ آن منطقه، رسم چاوش خوانی در ماه محرم و صفر اجرا میشد که در زیر به تعدادی از آنها اشاره می‌کنیم:
در نوش‌آباد کاشان، کسی با عنوان چاووش‌خوان در روز عاشورا، سوار بر اسب، پیشاپیش تعزیه‌خوانان چاووشی می‌کند. چاووش خوانی نوش‌آباد در مسراث ناملموس ملی هم به ثبت رسیده است.
در بوشهر در مراسم اربعین حسینی، پس از خواندن نوحۀه«واحد»، چاووشی اجرا میشود. نوحه‌خوانان بوشهری هر شب در شروع آیین عزاداری زنانه در ماه محرم، برای مطلع کردن زنان محل به چاووشی می‌پردازند. در گذشته، در بوشهر علاوه بر عزاداری امام حسین، هنگام «اوشار جهاز» (به آب انداختن شناور که خودشان جهاز می‌گویند) و کار در مزرعه یا ساختمان، برای رفع خستگی همراه با دیگر آوازها چاووشی نیز خوانده می‌شده است.
در کوملۀ گیلان نیز در شب و روز عاشورا چاووش‌خوانی رایج است.
در میناب، در شب اول محرم، هنگام غروب، چاووش از مسجد محل بانگ چاووشی سر می‌دهد و مردم را از روضهخوانی در آن شب آگاه می‌کند.
در مراسم نخل‌گردانی نیز پس از اتمام نوحه‌خوانی، چاووش‌خوانی آغاز میشود. هنگام چاووش‌خوانی حضار آرام روی دو پا می‌نشینند و غمگنانه سر به زیر می‌اندازند و چاووش‌خوان برای همۀ شهدای کربلا نوحه می‌خواند.
در بیرجند، مردم با صدای چاووش‌خوان یا صدای بوق از مراسم روز علم‌بندان مطلع می‌شوند، در این مراسم یک نفر چاووشی می‌خواند و دیگران صلوات می‌فرستند. همراه با چاووش‌خوانی یکی از عزاداران برای علم‌بندی به داخل صحن می‌رود و پیرغلام یا یکی از سادات علم را می‌بندد.
در مراسم نذری «دیگ‌جوش» که در کازرون برگزار میشود، مهمان‌ها در کنار دیگ نذری مشغول روضهخوانی و چاووشی می‌شوند و پس از هر بند چاووشی، صلوات می‌فرستند.
در مراسم آیینی «شمع و چراغ» در تکیه بیدآباد شاهرود، پس از مراسم خطبه و دعا، چاووش اشعار محتشم کاشانی را می‌خواند و حضار در پایان هر مصراع صلوات می‌فرستند.
تألیف: لست سکند
منبع: دایره المعارف بزرگ اسلامی
