فراوانی جاذبه‌های دیدنی و گردشگری ایران به اندازه‌ای است که فقط برای نام بردن آنها ساعت‌ها زمان نیاز داریم. اما یک نکته مهم! اگر در یک تقسیم بندی کلی، اماکن باستانی و تاریخی ایران را در مقابل جاهای دیدنی طبیعی آن قرار دهیم، به نظر می‌رسد، تعداد جاذبه‌های طبیعی ایران اندک است؛ شاید به این دلیل که ابتدا جنگل‌ها، سواحل دریاها و رودخانه‌ها را به یاد می‌آوریم! اما کوه‌ها و کوهستان‌ها اصولا به عنوان جاذبه گردشگری چندان تعریف شده نیستند یا دست کم فقط برای کوهنوردان شناخته شده است. کسی در مورد کوه‌های معروف ایران اطلاع چندانی ندارد، کسی نمی‌داند بام ایران لقب کدام قله است؟ عروس کوه‌های ایران کدام است؟ آیا می‌دانستید که در ایران کوهی به نام کوه مریخی وجود دارد؟ در این مقاله قصد داریم در مورد یکی از مهمترین، زیباترین و خاص‌ترین کوه‌های ایران، کوه سهند صحبت کنیم.
آنچه در ادامه مطلب خواهید خواند
خصوصیات و شکل ظاهری سهند
در علم زمین شناسی یا ژئولوژی رشته کوه‌ها بر اثر تغییرات زمین ساختی یا به عبارت دیگر تغییر شکل پوسته کره زمین ایجاد می‌شوند. سهند نیز از برخورد دو رشته کوه البرز و زاگرس در جلگه تبریز ایجاد شده است؛ یعنی تبریز محل تلاقی یا تقاطع این دو رشته کوه است و بلندترین قسمت این رشته کوه در استان آذربایجان شرقی، قله سهند دیده میشود.
بررسی‌های انجام شده روی لایه‌های سنگی مختلف این رشته کوه، فعالیت‌های آتشفشانی قله سهند را مربوط به ۱۴-۱۲ میلیون سال پیش می‌دانند. از مهمترین و جالب‌ترین خصوصیات آتشفشان‌های چینه‌ای مثل سهند، فوران‌های انفجاری است که مدت کمی پس از جاری شدن گدازه به دلیل چسبناک بودن، سرد و سخت میشود. البته آتشفشان قله سهند از انواعی بوده که گهگاه فعال می‌شده است.
طی بررسی لایه‌های سنگی سهند به بقایای ماهی‌هایی رسیده‌اند که نشان دهنده یک نکته جالب و هیجان انگیز بود، در زمان‌های بسیار دور، اطراف کوه سهند، دریایی کم عمق وجود داشته است. همچنین مطالعات انجام شده روی توده‌های آتشفشانی سهند آشکار کرده است که این توده در یک حوزه رسوبی دریاچه‌ای ساخته شده است، به همین دلیل این احتمال که سهند توسط جزیره یا شبه جزیره‌ای محصور شده باشد، قوت بیشتری می‌گیرد.
آب و هوای رشته کوه سهند
متوسط ارتفاع رشته کوه سهند بین ۲۲۰۰-۱۴۰۰ متر است. این ارتفاع نشان از آب و هوای سرد این منطقه دارد. زمستان‌های سرد و طولانی، وضعیت جوی غالب این منطقه است و برف در اکثر ماه‌های سال در قله سهند و قله‌های همجوارش دیده میشود. مسئله جالب توجه در مورد وضعیت جوی رشته کوه آتشفشانی سهند، به وجود آمدن اقلیم خاصی در آن است. دانشمندان هواشناسی این اقلیم را این گونه تعریف کرده‌اند:
«زمستانی طولانی، خیلی سرد و نیمه خشک که مانع ایجاد جنگل میشود؛ اما بارش باران و در نتیجه مرطوب شدن هوا باعث ایجاد دره‌های آبرفتی سرسبز میشود».
اما در دامنه‌های قله سهند به علت تغییر اندک هوایی، روستاها و باغ‌های بسیاری شکل گرفته‌اند یا بسیاری از عشایر و کوچ نشینان، در فصل مناسب به این منطقه کوچ می‌کنند. صنایع دستی عشایر این منطقه بسیار خاص و معروف است، انواعی از جاجیم، گلیم و قالیچه که در نوع خود بی‌نظیر هستند.
قله های رشته کوه سهند
رشته کوه سهند برخلاف دیگر رشته کوه‌ها به جای داشتن یک قله تک و منفرد، چندین قله دارد. قله کمال، بلندترین کوه ایران نیست ولی بلندترین قله رشته کوه سهند است. علاوه بر این قله، در مجموع ۱۶ قله دیگر در مجموعه رشته کوه سهند وجود دارند که همگی مرتفع‌تر از 3000 متر هستند. قله‌های شمالی، همگی مشرف به جلگه تبریز و بستان آباد و قله‌های جنوبی مشرف به جلگه مراغه هستند. قله‌های مهم و بلند سهند عبارتند از قله‌های زیر هستند:
- همان طور که گفته شد، بلندترین قله مجموعه رشته کوه سهند، قله کمال یا قوچ گلی داغی، ۳۷۰۷ متر ارتفاع دارد. عروس قله های ایران در بین کوهنوردان به کمال داغی معروف شده است.
- دومین قله بلند از رشته کوه سهند، قله جام داغی است که در باور عامه مردم به اشتباه، به عنوان بلندترین قله سهند شناخته میشود.
- سومین قله از نظر ارتفاع، در فاصله ۵ کیلومتری از قله جام داغی قرار گرفته که هرم داغ نام دارد (با ۳۵۶۲ متر ارتفاع).
- آق داغ نیز از دیگر قله‌های مرتفع سهند با ۲۹۶۱ متر ارتفاع است.
۳ قله جام داغ، هرم داغ و آق داغ در یک امتداد و پشت سر هم قرار دارند. بقیه قله‌ها از قلل نام‌برده، جوان‌تر هستند و در نتیجه کوتاه‌ترند. از بین ۱۷ قله سهند ۸ قله آن از تبریز به طور کامل دیده می‌شوند که مهمترین و بلندترین آنها با ارتفاع بیش از 3200 متر در ادامه گفته شده‌اند.
- شمال تبریز
- شرق تبریز
- غرب تبریز
- قوچ گلی
- لیقوان داغی
- سلطان داغی
- کمال داغی
- کریم داغی
رودهای قله سهند
رودهای پرآبی در بین تنگه‌های باریک و بریدگی‌های سخت و عمیق دامنه رشته کوه سهند جاری است. ارتفاعات برف‌گیر قله سهند، تامین کننده آب این رودها هستند. در مجموع میزان بارندگی در کوه سهند به طور متوسط 600-300 میلی‌متر در سال است. آب این رودها یا به سوی دریاچه ارومیه حرکت می‌کند یا توسط دره قزل اوزن و دره قرانقو وارد دریای مازندران میشود. از ۹۶ رودی که در کوه سهند جاری است، ۹۱ رود دائمی است و همواره در حال جوش و خروش هستند و تنها ۴ رودخانه فصلی در این کوه شکل می‌گیرد.
یکی از مهمترین رودهای سهند، رودخانه صوفی چای در شهر مراغه است که جزء رودهای پرآب این کوه به‌شمار می‌رود. این رود تامین کننده آب شهر مراغه و بناب و روستاهای آنها است. هر ساله به طور میانگین ۱۱۶ میلیون متر مکعب، آب به وسیله این رود تامین میشود. برکت این رود برای روستاییان تنها به تامین آب منتهی نمی‌شود، قزل‌آلاهای فراوان این رود، لطف دیگری است که نصیب مردم کرده است.
قله سهند تامین کننده قسمت عمده آب شهر تبریز است. در واقع آب رودهای لیقوان چای، سعیدآباد و قزلجه میدان که از دامنه‌های شمالی سهند سرچشمه می‌گیرند، وظیفه تامین آب این شهر را به عهده دارند.
چرا سهند عروس کوه های ایران نام دارد؟
رشته کوه سهند با وجود ارتفاع بسیار، همواره پوشیده از مراتع و چمن‌زارهای فراوان است و این را در ذهن تداعی می‌کند که گویی کوه، لباسی سبز با گل‌های رنگارنگ به تن کرده است. به خصوص در تابستان ملایم و مطلوب این رشته کوه، شاهد رشد انبوهی از گیاهان و گلزارها هستیم به همین دلیل سهند را عروس کوه‌های ایران می‌دانند. همچنین این رشته کوه به خاطر پوشش گیاهی و گونه های جانوری بخصوص، یکی از مهمترین مناطق حفاظت شده ایران است.
پوشش گیاهی رشته کوه سهند
در دامنه‌های رشته کوه سهند، سرمای بلند مدتی حکم فرماست، اما با این حال سرمایش شدت زیادی ندارد که این موضوع سبب ایجاد نوعی خاص از پوشش گیاهی شده است. به این معنی که اگرچه در دامنه‌های سهند هیچ درختچه یا درختی رشد نمی‌کند، اما گیاهان علفی یک ساله فراوانی در دامنه‌های مرتعی سهند رشد می‌کنند.
در مجموع حدود ۱۵۶ گونه گیاهی در این رشته کوه دیده میشود که شامل انواع مختلفی از گون، سیاه‌گون، فرفیون، قانقال، کلاه میرحسن و... میشود. در دامنه‌های شمال شرقی قله سهند، بیشتر گیاهان تپه‌ای خوراک قوچ و میش‌هایی میشود که در زیستگاه زمستانی خود هستند، در این دامنه‌ها گون، فرفیون و قلقال نسبت به بقیه گیاهان بیشتر است.
گونه‌های جانوری رشته کوه سهند
تقریبا ۱۸۵ گونه پستاندار و پرنده در این رشته کوه زندگی می‌کنند که بیشترین گونه‌های جانوری که در منطقه حفاظت شده دامنه رشته کوه سهند و جلگه‌های اطراف آن دیده میشود، عبارتند از:
پستانداران: قوچ و میش ارمنی بیشترین پراکندگی گونه‌های پستاندار قله سهند را دارند. به طوری که در سرشماری که در سال ۱۳۹۴ انجام شده، تقریبا حدود ۵۰۰ راس از هر دو گونه پستاندار شمارش شده است.
پلنگ: پراکندگی این حیوان را به این صورت تعریف می‌کنند: دیدن پلنگ در این منطقه حتمی است!
سیاه گوش و خرس قهوهای جمعیت مناسبی دارند، دیدنشان حتمی نیست، ولی اگر برای کوهنوردی می‌روید، باید آگاه باشید که در مواجهه با این حیوانات چه عکس العملی از خود نشان دهید.
گربه وحشی، گرگ، روباه، راسو، خفاش و انواع مختلفی از جوندگان از دیگر پستانداران موجود در کوه سهند هستند.
پرندگان: عقاب طلایی، کرکس، کورکور، سارگپه و سنقرگندم‌زار، دلیچه، لیل، بالابان
ماکیان: بلدرچین، کبک معمولی، تیهو، چیل
منطقه شکار ممنوع قله سهند
اگرچه بیشتر شهرت سهند به خاطر آتشفشان خاموش آن است، اما آب فراوان رودهای جاری آن باعث شکل‌گیری زیستگاه‌های بسیاری از گونه‌های حیات وحش (حیوانات و آبزیان) شده است. انسان نیز از دست و دل بازی طبیعت استفاده کرده است و به تدریج در این منطقه ساکن شد. اما انسان حریص و طمع‌کار، از این محبت طبیعت سوء استفاده کرد و حیات تعدادی از گونه‌های حیوانات سهند را در خطر نابودی قرار داد. به همین دلیل از سال ۱۳۷۹ منطقه شکار ممنوع سهند برای حفظ گونه‌های مهمی از جمله قوچ و میش ارمنی با وسعت ۱۳۵ هزار هکتار ایجاد گشت.
کوه سهند کجاست
رشته کوه سهند که به عروس کوه‌های ایران معروف است، از مشهورترین کوه‌های آتشفشانی چینه‌ای یا ترکیبی خاموش ایران به‌شمار می‌رود که در ۵۰ کیلومتری تبریز واقع شده است، از مجموع 17 قله این رشته کوه، 8 قله سهند به طور کامل از شهر تبریز دیده می‌شوند.
کوه سهند به دلیل وسعت بسیار زیادی که دارد، می‌توان از چند شهر خود را به آن برسانید، بنابراین اگر سوال کردید که کوه سهند کجاست و 2 یا 3 مسیر به شما پیشنهاد شد، تعجب نکنید، از هر مسیری که پیش رو بگیرید، به رشته کوه و قله سهند می‌رسید. چند راه برای رسیدن به رشته کوه سهند پیش‌رو داریم:
از راه بستان آباد: ۵۴ کیلومتری غرب بستان آباد
از راه تبریز: ۵۰ کیلومتری جنوب تبریز
از راه مراغه: ۴۰ کیلومتری شمال مراه مراغه. این راه که از قئرخ بولاق شروع میشود، یکی از ساده‌ترین و بهترین راه‌های رسیدن به قله سهند است، بخصوص اگر قصد کوهنوردی دارید.
پیست اسکی سهند
پیست اسکی سهند علاوه بر این که به عنوان بزرگ‌ترین پیست اسکی شمال غربی ایران شناخته میشود، یک پیست اسکی بین المللی است و بسیاری از مسابقات کشوری و بین المللی در این پیست انجام میشود. این پیست دارای 12 بالابر، هتل ویلایی، تله اسکی و مدرسه اسکی است.
پیست اسکی سهند در ۳۰ کیلومتری جنوب تبریز قرار دارد و بعد از روستای ایرانق وارد این پیست می‌شوید. از تبریز تا پیست سهند تقریبا 20 دقیقه فاصله است.
سخن آخر
آب شیرین از مهمترین و ضروری‌ترین نیازی است که به وسیله ذخیره بارش برف و باران در کوه‌ها برای انسان تامین میشود. اما تامین آب مورد نیاز برای دام و طیور، محصولات کشاورزی و حتی غذای دام‌ها نیز توسط همین منبع صورت می‌گیرد. امروزه اهمیت تامین آب به وسیله کوه‌ها مسئله‌ای است که حتی در کشورهایی که جزء مناطق پربارش قرار دارند، از آن غافل نشده‌اند. اما با وجودی که ایران یک کشور کم‌آب است و در کمربند خشکی نیمکره شمالی قرار دارد، برنامه‌ریزی صحیح و مدونی برای بهره‌مندی از تمام امکاناتی که کوه‌ها در اختیار انسان قرار می‌دهد وجود ندارد.
