از سه هزار سال پیش، کشاورزان ایرانی که در مناطق خشک و کویری کشور زندگی می‌کردند، دست به ابتکاری نوین زدند تا بتوانند در روزهای خشک و بی‌آبی، زمین‌های خود را سیراب کنند. در این ابتکار که شاهکار معماری ایرانی محسوب میشود، کشاورزان به حفر قنات یا کاریز پرداختند تا آب را از چشمه‌های جوشان به نقاط خشک و کم آب تحت کشت خود بکشانند؛ راهکاری که به‌زودی در سراسر جهان گسترش یافت.
حالا از میان 40هزار قناتی که امروز هم در ایران فعال هستند، 11 قنات بی‌نظیر ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفتند. در ادامه، این قنات‌های منحصربه‌فرد ایرانی را معرفی می‌کنیم:
1. قنات قصبه گناباد
قنات قصبه گناباد با عمق 300متر، عمیق‌ترین مادرچاه جهان و با 2500 سال قدمت، به‌عنوان قدیمی‌ترین و البته پرآب‌ترین قنات در سراسر دنیا به ثبت رسیده است. بیش از 470 حلقه چاه در طول مسیر حفر شده تا مانع کور شدن چاه‌ها به دلایل مختلف شود. این قنات با مسیری پیچاپیچ و هزارتو، عمیق و تاریک همچنین فضایی وهم‌انگیز، نشان از سبک قنات‌سازی پیشینیان دارد. سفالینه‌های یافت شده در مسیر قنات، پیشینه آن را به دوره هخامنشیان باز می‌گرداند. گناباد در سال‌های دور صاحب هیچ قنات و چاه دیگری نبود و قنات قصبه همان کاریزی است که زندگی و آبادانی را به این شهر مهم امروزی هدیه کرده است.
2. قنات باغ زارچ یزد
قنات زارچ با 120 کیلومتر طول و 2.115 حقله چاه، طولانی‌ترین قنات ایران است. این قنات 3 هزار ساله، در عمق 23 متری زمین حفر شده و تا 150 سال پیش آبدهی خوبی داشت. اما حفر چاه‌های متعدّد در طول مسیر این کاریز، سطح آب در آن را به شدت کاهش داده است که توجهات جهانی به این قنات، می‌تواند باری دیگر آن را احیا کند.
3. قنات بلده فردوس
قنات بلده در فردوس، متعلق به دوره ساسانی است. هرچند سفالینه‌های یافت شده در اطراف قنات، پیشینه آن را 2000 سال پیش تخمین می‌زند. کاریز بلده15 رشته قنات و 4 چشمه را درکنار هم قرار داده و جوی پرآبی را تشکیل می‌دهد. این قنات، مادر روستاهایی همچون باغستان بالا و پایین و اسلامیه بوده و در طول 35کیلومتر مسیر خود،2.382 هکتار زمین کشاورزی و 1800 قطعه باغ را احیاء می‌کند.
4. قنات گوهرریز جوپار کرمان
قنات گوهرریز با قدمتی 750ساله، متعلق به دوره صفوی است و امروز از فعال‌ترین قنات‌های جوپار محسوب میشود. این قنات با 129حقله چاه، در طول مسیر 3.750متری خود، حدود 330هکتار از اراضی و باغات را آبیاری کرده و آب شرب شهر و روستاهای مسیر را تأمین می‌کند. آب این قنات، زیستگاه مناسبی برای ماهی سفید کور است.
5. قنات حسن آباد مهریز
این قنات متعلق به قرن هشتم میلادی است. قنات حسن آباد در عمق کم حفر شده و ویژگی منحصربه‌فردش این است که در طول مسیر کانال، لایه‌های گچی و نمکی تشکیل نمی‌شود، به همین دلیل، آب این قنات با بهترین کیفیت به آخرین مقصد خود می‌رسد. از آب این کاریز برای ذخیره در آب انبارها، سیراب کردن باغات و زمین‌های کشاورزی و به‌راه انداختن آسیاب‌های آبی استفاده میشود. هرچند امروزه، آب گوارای این قنات، بیشتر در آبیاری باغات استفاده میشود.
6 و 7. قنات‌های دوقلوی اکبرآباد و قاسم آباد بروات
یکی از دلایل ثبت قنات‌های بم، دوقلو بودن آنهاست. قنات اکبرآباد در روستایی به همین نام و از توابع بخش ریگان بم است که با 35حلقه چاه، در مسیر 1100 متری خود، 16هکتار زمین کشاورزی و باغ را سیراب می‌کند. اما قنات قاسم‌آباد با 50حلقه چاه و در طول مسیر 2.300 متری خود، به 100هکتار زمین کشاورزی آبرسانی می‌کند.
8. قنات مزدآباد اصفهان
قنات مزدآباد با قدمتی 2000ساله، دومین قنات کهن ایرانی است که با 18کیلومتر طول در عمق 100متری زمین در مسیری بین شاهین شهر و میمه، حفر شده است. عمق زیاد این قنات موجب شکل‌گیری ویژگیهای منحصربه‌فردی در آن شده است. مزدآباد شبیه به رودخانه‌ای زیرزمینی است که به‌دلیل تبلورهای آهکی و شکل گرفتن سنگواره‌های استالاگمیت و استالاگتیت، ظاهری شبیه به غار علیصدر همدان به خود گرفته است.
9. قنات وزوان
این قنات نیز از شاهکارهای معماری پیش از ساسانیان است که مادرچاه آن در استان اصفهان، جنوب میمه و در عمق 18متری حفر شده است. وزوان با 64حلقه چاه، مسیری 1200متری را طی و باغات و اراضی بسیاری را سیراب می‌کند. ویژگی منحصربه‌فرد وزوان این است که سدی زیرزمینی دارد که می‌توان دریچه خروجی آن را بست و آب را برای فصولی که کشاورزان نیاز بیشتری به آب دارند ذخیره کرد.
10. قنات مون اردستان
قنات مون اردستان با 800سال قدمت، یکی از شکوهمندترین، عجیب‌ترین و شاهکاری در بین قنات‌های ایران و جهان است. این قنات، ویژگی منحصر به‌فردی دارد؛ مون تنها قنات دوطبقه جهان است. در طبقات این قنات، آبی جداگانه جریان دارد که هیچگاه به‌هم برخورد نمی‌کنند. باوجود تخمین قدمتی 800ساله، اسنادی به‌دست آمده که عمر این قنات را به پیش از اسلام و دوره ساسانیان نسبت می‌دهند. اسناد به‌دست آمده، اعجاب‌انگیزی این قنات را بیش از پیش می‌کند.
11. قنات ابراهیم آباد
این قنات در راه قم به اراک واقع شده، متعلق به قرن پنجم و ششم بوده و با هوشمندی و معماری عجیبی حفر شده است. این قنات با 348حلقه چاه، 11 کیلومتر طول دارد و علاوه بر تأمین آب شرب روستای ابراهیم آباد، حدود 100هکتار از اراضی روستایی را آبرسانی می‌کند. ویژگی منحصر به فرد ابراهیم آباد، مخروطی بودن آن است؛ این قنات، تنها قنات مخروطی جهان است. رفتن به داخل این غار به‌سبب مخروطی بودن و دسترسی نداشتن به دیواره‌ها، آبدهی دیواره‌ها و تاریکی مطلق، کار بسیار سختی است و طی 100 سال گذشته تنها 2 نفر از محلی‌ها توانسته‌اند به داخل آن راه پیدا بکنند.
تألیف: لست‌سکند
