مهمترین مناطق حفاظت شده ایران کجا هستند؟

در تأثیر منفی و مخربی که انسان‌ها روی محیط‌زیست گذاشته‌اند، هیچ شکی نیست. در نتیجه همین تأثیر منفی هم هست که کشورها کوشیده‌اند با وضع قوانین، از تخریب بیشتر محیط زیست جلوگیری کنند. در سال 1335 هجری شمسی، برای اولین بار در ایران، مجموعه‌ای از قوانین وضع شدند که محدودیت‌هایی بر شکار اعمال می‌کردند و هدف از مقرر کردن آن‌ها، حفظ حیات جانوری کشور بود. در این راستا، کانون شکار ایران تشکیل شد تا قوانین از طریق آن‌ها اعمال شوند. در زمان اندکی از شروع کار این کانون، مشخص شد برای حفاظت از جانوران، باید از زیستگاه آن‌ها محافظت کرد و به همین دلیل در سال 1346، سازمان دولتی شکاربانی و نظارت بر صید تشکیل و جایگزین کانون شکار شد.

با قوانینی که این سازمان وضع کرد، مناطقی تحت عنوان پارک ملی و مناطق حفاظت شده شکل گرفتند؛ هر چند که این اتفاق، 95 سال پس از شکل‌گیری اولین پارک ملی در جهان و 19 سال پس از تأسیس اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع رخ داد. اهمیت محیط‌زیست و توجه به آن، باعث شد در سال 1351، سازمان حفاظت از محیط‌زیست تأسیس شود و از آن زمان، مسئولیت حفاظت از محیط‌زیست ایران را برعهده گیرد. از سال 1353، بر اساس معیارها و طبقه‌بندی‌های اعلام شده، مناطق به چهار دسته پارک ملی، اثر طبیعی ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت شده تقسیم شدند که هرکدام ویژگی‌های خود را دارند. در این مطلب مجله لست سکند، بعد از تعریفی مختصر از مناطق حفاظت‌شده، تعدادی از آن‌ها را در ایران معرفی می‌کنیم.

منطقه حفاظت شده چیست؟

مناطق حفاظت شده ایران، اراضی نسبتا وسیعی هستند که از نظر حیات جانوری و گیاهی ارزش بسیار زیادی دارند. طبیعتاً، حفظ و احیای این پوشش گیاهی و جانوری بسیار مهم است و دولت‌ها برنامه‌های مختلفی برای این کار تدوین می‌کنند. مناطق حفاظت شده، مکان‌های مناسبی برای تحقیقات و انجام برنامه‌های آموزشی هستند. البته فعالیت‌های مرتبط با گردشگری، تحت نظارت مسئولین و با برنامه‌ریزی دقیق هم ممکن است و می‌تواند به درآمدزایی و رسیدن به بودجه بیشتر برای حفاظت از منطقه بیانجامد.

گفتنی است که در مناطق حفاظت شده، پوشش گیاهی و جانوری، اراضی، سنگ‌ها، کانی‌ها و تقریبا هر جزئیاتی که در منطقه وجود دارد، اهمیت دارد و برای حفظ و نگهداری از آن‌ها بسیار تلاش می‌شود. در رابطه با پارک‌های ملی این توضیح کلی‌تر می‌شود و بیشتر به حفظ پوشش گیاهی و جانوران منطقه پرداخته می‌شود.

در سال 1346، ایران دو پارک ملی و 15 منطقه حفاظت شده داشت. امروزه تعداد پارک‌های ملی، پناهگاه‌های حیات وحش، مناطق حفاظت‌شده و آثار طبیعی ملی در مجموع به حدود 203 عدد می‌رسند. در ادامه توضیحاتی مختصر درباره برخی از مهم‌ترین پارک‌های ملی و مناطق حفاظت شده ایران می‌دهیم.

منطقه حفاظت شده توران

توران منطقه‌ای کویری-بیابانی است که در استان سمنان قرار دارد و به‌دلیل ویژگی‌های منحصر‌به‌فردش، از سال 1351 عنوان منطقه حفاظت شده را به آن اختصاص داده‌اند. توران، یکی از مهمترین مناطق حفاظت شده ایران است. بخش‌هایی از منطقه توران تبدیل به پارک ملی شده و گونه‌های نادری از حیات وحش در آن زندگی می‌کنند که تعدادی از آن‌ها حیوانات بومی ایران هستند؛ برای مثال، یوزپلنگ ایرانی و زاغ بور نمونه‌هایی از همین حیوانات هستند.

از سال 1355، توران ذخیره‌گاه زیست‌کره هم شده است. مساحت کلی منطقه حفاظت شده توران، بیش از یک میلیون هکتار است و نواحی جنوبی آن، بخش‌هایی از دشت کویر هستند. محدوده ارتفاعی منطقه از 700 متر تا 2400 متر است و این منطقه حدود 78 تا 231 میلی‌متر در سال بارندگی دارد. بالاترین دمای ثبت شده در منطقه، حدود 42 درجه و کمترین آن 15- درجه سانتی‌گراد است.

اقلیم هوایی توران فراخشک تا خشک بیابانی است و تابستان‌های گرم و زمستان‌های سرد دارد. بیش از 650 گونه گیاهی و 250 گونه جانوری در این منطقه شناسایی شده‌اند. میان 650 گونه گیاهی، 63 نوع از آن‌ها اندمیک یا بومی ایران هستند. گونه‌های گیاهی مهم منطقه، شامل کلاه میرحسن، باتلاقی شور، اشنان، قره‌داغ، مارونگ، کمای غلاف‌دار، هزار خار دشتی، عجوه، درمنه، گز، تنگرس، نجم طلایی، شنگ اسبی، علف‌مورچه، تلخه بیان و اسپند می‌شوند. گونه‌های جانوری برجسته هم عبارتند از: گورخر، پلنگ، یوزپلنگ، جبیر، آهو، بز، پازن، گربه پالاس، گربه شنی، کاراکالف شغال، حواصیل، زاغ بور، کرکس، مار خالدار و مار قیطانی.

توران رودخانه دائمی ندارد، اما رودخانه موسمی کال‌شور با آب به شدت شور منطقه را به دو نیمه شرقی و غربی تقسیم می‌کند. مناطق حاشیه‌ای توران، اقلیم متفاوتی دارند و بخشی از آن‌ها پوشیده از گیاهان مناطق مرطوب مانند نی است. این منطقه از هر نظر بسیار اهمیت دارد و برنامه‌های پژوهشی، آموزشی و گردشگری مختلفی در آن برگزار می‌شود.  

منطقه حفاظت شده ارژن و پریشان

این منطقه شامل تالاب بین‌المللی و ذخیره‌گاه زیست‌کره هم هست و از سال 1353 عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره و پارک ملی را گرفت و بعدها در سال 1361 تبدیل به یک منطقه تحت حفاظت شد. در سال 1354 هم در لیست تالاب‌های بین‌المللی قرار گرفت. منطقه ارژن و پریشان شامل جنگل، کوهستان و دو دریاچه است و با مساحتی حدود 60 هزار هکتار، در استان فارس قرار دارد. محدوده ارتفاعی منطقه بین 800 تا 2900 متر است و دما بین 13 تا 21 درجه سانتی‌گراد متغیر است. ارژن و پریشان، بین 400 تا 700 میلی‌متر بارندگی دارد که باعث شده منطقه آب و هوای گرم و خشک تا معتدل و مرطوب داشته باشد.

دو دریاچه منطقه، ارژن و پریشان نام دارند و عمق متوسط آن‌ها 1.5 متر است. در این منطقه، 407 گونه گیاهی وجود دارند که شامل بلوط ایرانی، بادام، بنه، کنار، زبان‌گنجشک، کیکم، ارژن، تنگرس، ارس، آلاله و بارهنگ می‌شود. گونه‌های مهم جانوری هم عبارتند از: قوچ، میش، بز، پازن، آهو، خدنگ، خرس‌قهوه‌ای، گرگ، گراز، پلنگ، اردک سرسفید، پلیکان، درنا، غاز، فلامینگو، حواصیل، بالابان، قرقی، عقاب، کبک، چکاوک و بلبل خرما.

منطقه حفاظت شده ارسباران

ارسباران منطقه‌ای کوهستانی در حاشیه جنوبی رود ارس است. این منطقه با مساحت 130 هزار هکتار وسعت، در استان آذربایجان شرقی قرار دارد و از سال 1355 به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره شناخته شده است. از این مساحت 130 هزار هکتاری، حدود 39 هزار هکتار آن برای احداث پارک ملی مورد استفاده قرار گرفته است. منطقه ارسباران، در پست‌ترین بخش ارتفاعی معادل 256 متر از سطح دریا و در مرتفع‌ترین بخش 2896 متر است. بارندگی سالانه ارسباران، حدودا 275 میلی‌متر و دمای متوسط حدود 10 درجه سانتی‌گراد است. بیش از نصف اراضی ارسباران را جنگل پوشانده است و حدود 1028 گونه گیاهی شناسایی شده در منطقه وجود دارد.

گیاهان مهم این منطقه شامل: اوری، ممرز، گردو، چنار، کیکم، سماق، زرشک، گیلاس، آلبالو، سرخدار، هفت‌کول، ارس، زغال‌اخته، آلوچه، انار وحشی، زالزالک، پامچال و آلاله هستند. گونه‌های مهم جانوری هم عبارتند از: بز و پازن، قوچ و میش، گراز، خرس قهوه‌ای، گرگ، سیاه‌گوش، روباه، پلنگ، کبک، قرقاول، هما و تیرک مار. به‌علاوه، این منطقه به آثار باستانی‌اش هم مشهور است؛ مانند قلعه بابک، دژ طومانیانس و کلیساهای تاریخی منطقه.

منطقه حفاظت شده ورجین

ورجین منطقه‌ای کوهستانی به مساحت بیش از 26 هزار هکتار است که در دامنه‌های جنوبی البرز مرکزی و در نزدیکی تهران واقع شده است. ورجین از سال 1361 به لیست مناطق حفاظت شده ایران اضافه شد. ارتفاع حدودی منطقه بین 1700 تا 3900 متر از سطح دریا است، سالیانه 700 میلی‌متر بارندگی دارد و میانگین دمای آن 5 درجه سانتی‌گراد است.

این منطقه، اقلیمی مدیترانه‌ای گرم و نیمه مرطوب دارد و تنوع زیستی، جانوری و گیاهی آن به نسبت وسعتش بسیار زیاد است، همین مورد هم باعث شهرت منطقه ورجین شده است. 577 گونه گیاهی و 162 گونه جانوری، این منطقه را به یکی از مناطق متنوع ایران تبدیل کرده است. از گونه‌های جانوری مهم منطقه می‌توان به قوچ، میش، بز، پلنگ، گراز، کفتار، کبک، عقاب، افعی و ماهی قزل‌آلا اشاره کرد. گونه‌های گیاهی مهم ورجین هم عبارتند از: ارس، بید، زبان گنجشک، تنگرس، گون، آویشن، ریواس، گل ماهور، گل گاو زبان و کلاه میرحسن.

منطقه حافظت شده گنو

گنو منطقه‌ای مشرف به خلیج فارس است که در سال 1354 به عنوان پارک ملی و سپس در سال 1361 به‌عنوان منطقه حفاظت شده به ثبت رسید. گنو بیش از 44 هزار هکتار مساحت دارد و در استان هرمزگان قرار گرفته است. اختلاف ارتفاع منطقه از 80 تا 2340 متر از سطح دریا است و دمای متوسط سالیانه آن 150 تا 250 میلی‌متر است. گنو به اقلیم فراخشک گرم و خشک بیابانی معتدل مشهور است و به دلیل شرایط توپوگرافی‌اش، میزبان گونه‌های گیاهی کوهستانی است که در مناطق ایران و تورانی پیدا می‌شوند.

بیش از 360 گونه گیاهی در بخش کوهستانی این منطقه پیدا شده که شامل گونه‌هایی مانند آکاسیا، پرخ، کهور، کنار، مسواک، ارسک، کیکم، بادام، زیتون، بنه، گز و پامچال است. در این منطقه گونه‌های جانوری مهمی هم پیدا می‌شوند مانند قوچ، پازن، جبیر، گرگ، شغال، پلنگ، گربه، کبک، تیهو، عقاب، بلبل، سهره، بزمجه دشتی و مار جعفری.

گنو، آب و هوای مطبوع، تنوع گیاهی و جانوری بسیار، چشم‌اندازهای زیبا و منابع آبی فراوان دارد و به دلیل نزدیکی به بندرعباس، منطقه گردشگری مناسبی هم به حساب می‌آید.

منطقه حافظت شده ساریگل

منطقه کوهستانی و تپه‌ای ساریگل از سال 1352 با عنون شاه‌جهان، تحت حفاظت بود و در سال 1361 نام آن به ساریگل تغییر یافت. وسعت منطقه محافظت شده ساریگل بیش از 21 هزار هکتار است و در استان خراسان شمالی قرار دارد. منطقه ساریگل به نسبت دست‌نخورده باقی مانده و دامنه ارتفاعی آن از 1240 تا 3020 متر متغیر است. میانگین دمایی آن 12 درجه است و سالانه 275 میلی‌متر بارندگی دارد. ساریگل حدود 200 گونه گیاهی دارد که شامل زالزالک، انجیر، گردو، بید، سنجد، زرشک، نسترن کوهی، شیرخشت، چوبک، فرفیون، کنگر، زنبق، گاوزبان و پامچال می‌شود. ویژگی برجسته ساریگل، گیاه باریجه است که هم مصرف دارویی و هم مصرف صنعتی دارد.

به‌علاوه، ساریگل زیستگاه قوچ و میش اوریال است که یکی از زیباترین پستانداران ایران محسوب می‌شوند. گونه‌های مهم دیگر آن عبارتند از: پلنگ، بز، گرگ، روباه، گربه پالاس، سموز، سنجاب، کبک، تیهو، بلدرچین، هما، دال، افعی و تیرمار.

منطقه حافظت شده موته

موته منطقه‌ای است در شمال غربی استان اصفهان و از آنجایی که زیستگاه آهوی ایرانی است، بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد. این منطقه دو بخش جلگه‌ای و کوهستانی دارد. بخش جلگه‌ای آن زیستگاه آهوی زیبای ایرانی است و کوهستان‌های آن، میزبان گونه‌های با ارزش گیاهی است. موته 205 هزار هکتار وسعت دارد و از نظر تعداد جانوران، یکی از پرجمعیت‌ترین مناطق محافظت شده ایران است. دامنه ارتفاعی آن بین 1500 تا 2900 متر است، سالیانه 275 میلی‌متر بارندگی دارد و متوسط دمای آن 12 درجه سانتی‌گراد است.

موته بیش از 400 گونه گیاهی دارد که نزدیک به 270 مورد از آن‌ها دارویی هستند و از میانشان می‌توان به بادام، قیچ، درمنه، شکر تیغال، شقایق، مریم گلی، گاوزبان، کاروان کش، تنگرس و گون اشاره کرد. به‌علاوه 142 گونه مهره‌دار هم دارد که 25 گونه آن پستانداران هستند و شامل حیواناتی مانند آهو، قوچ، میش، کل و بز، گراز، گربه پالاس، روباه، شغال، جربیل، جرد، سنجاب، کفتار، سمور و خرگوش می‌شود.

منطقه حفاظت شده کویر

این منطقه در چند استان تهران قرار گرفته و وسعت قابل توجهی هم دارد. در سال 1343 توجه کانون شکار به این منطقه جلب شد و سپس در سال 1346 اقداماتی برای حفاظت آن توسط سازمان شکاربانی و نظارت بر صید انجام شد که نمونه‌ای از این حفاظت‌ها، جلوگیری از چرای دام‌ها در این منطقه بود. سپس در سال 1355 این قسمت به پارک ملی تبدیل شد و دو سال بعد با توجه به پتانسیل‌های موجود، آن را به پارک ملی و منطقه حفاظت‌شده کویر تقسیم کردند. موقعیت جغرافیایی این منطقه در استان‌های تهران، قم و سمنان قرار دارد.

در این منطقه بیش از 302 پوشش گیاهی وجود دارد که برخی از آن‌ها شامل:تاغ، گز، قیچ، درمنه، خارشتر و مواردی دیگر هستند. در رابطه با حیات وحش آن هم باید اشاره کرد به‌دلیل موقعیت جغرافیایی این منطقه، وجود دشت‌ها، ارتفاعات متعدد و غیره، منطقه حفاظت شده کویر، زیستگاه آهو و جبیر است و می‌توان غیر از این موارد، حیوانات دیگری را نیز در آن یافت که از بین آن‌ها می‌توان به گربه شنی، روباه، شغال، قوچ و میش اشاره کرد.

منطقه حفاظت شده کرکس

ابتدا در سال 1371 شکار در این منطقه ممنوع شد، خوشبختانه این ممنوع شدن پس از هر دوره تمدید شد و ادامه پیدا کرد، در همین حین نیز بر وسعت منطقه تحت حفاظت اضافه می‌شد و نواحی بیشتری تحت پوشش قرار می‌گرفتند؛ در نهایت در سال 1386 این منطقه با بیش از 114 هزار هکتار به‌عنوان یک منطقه حفاظت‌شده به‌طور رسمی معرفی شد.

منطقه حفاظت شده کرکس در استان اصفهان قرار گرفته و نزدیک به منطقه حفاظت‌شده کویر است. کوه کرکس با ارتفاع 3895 متر در این منطقه قرار دارد و از ارتفاعات دیگر منطقه می‌توان کوه‌های زیرپل، هشاش، ریزنده، قلعه، دو میلان، کش قبله و غیره را مثال زد.

روستاهایی که در حاشیه این منطقه قرار دارند، عبارتند از: ابیانه، یحی آباد، طرق و برز و روستاهای داخلی هم شامل: طره، آب کشه، باغستان بالا، کشه، طار، مزده، طامه، اوره، صالح آباد، هنجن، ولوجرد، چیمه، تکیه، بیدهند، فریزهند، یارند، کوجان وطره هستند. گفتنی است که حدودا تعداد 290 گونه گیاهی در این منطقه وجود دارند و در رابطه با حیوانات هم تقریبا 87 گونه مختلف در این منطقه زندگی می‌کنند.

منطقه حفاظت شده البرز مرکزی

این منطقه در سال 1346 به‌عنوان منطقه حفاظت شده اعلام شد و استان‌های تهران و البرز را در بر می‌گیرد، اما مدیریت آن با استان تهران است. یکی از مشخصه‌های این منطقه، پوشش گیاهی آن است که در این پوشش گیاهی بیش از 1100 گونه وجود دارد. بخش جنوبی این پوشش گیاهی جزو ناحیه ایرانی-تورانی است و بخشی از ذخیره‌گاه‌های ژنیتیکی ایران محسوب می‌شود.

این منطقه از نظر شرایط خاص توپوگرافی و اکولوژیکی، شرایط خاصی را برای زندگی حیوانات ایجاد کرده است و یکی از بارزترین حیوانات منطقه حفاظت شده البرز مرکزی، خرس قهوه‌ای است.

کلام آخر

آنچه گفته شد تنها بخش کوچکی از مناطق حفاظت شده ایران است که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند و همه‌ برای محیط‌زیست ایران بسیار اهمیت دارند. مناطق ذکر شده، صرفا نمونه‌ای از 203 منطقه حفاظت شده، پارک ملی و غیره هستند که از بین رفتند و بی‌توجهی به آن‌ها، حیات کل کشور را به خطر خواهد انداخت. در انتخاب این مناطق سعی شده بدون طولانی شدن متن، پراکندگی نقاط در نظر گرفته شود. طبیعی است که بسیاری از مناطق حفاظت شده ایران در این مطلب ذکر نشده‌اند و توضیح تمام مناطق باعث طولانی شدن متن می‌شد.

نکته‌ای که باید به آن توجه کنید، این است که بسیاری از مناطق محافظت شده به دلیل حساسیتی که دارند، نیاز به دریافت مجوز برای بازدید دارند، بنابراین به راحتی بازدید از آن‌ها میسر نیست. پیشنهاد می‌کنیم قبل از بازدید، حتما مراحل دریافت مجوز منطقه را بررسی کنید. اگر شما هم اطلاعاتی درمورد مناطق محافظ شده ایران دارید، با ما به اشتراک بگذارید.

تالیف: تیم نویسندگان لست سکند