شب یلدا، شاید برای ما یادآور ترافیک‌های ممتد و دیر رسیدن به دورهمی یلدایی باشد یا یادآور میزهای پر از خوراکی که ما را در انتخاب سرگردان می‌کند یا حتی صف طولانی آجیل‌فروشی و ویترین‌های شیرینی‌فروشی که از کیک و شیرینی‌های پرطرفدار خالی شده است؛ اما میان این عناصر جدیدی که از یلدا می‌شناسیم، گاهی ممکن است ذهنمان درگیر سؤالاتی درباره شب یلدا و چون‌وچرایش شود که جوابشان را ندانیم. شاید میان همهمه مهمان‌های شب چله، ذهنمان درگیر این شود که اصلاً ماجرای این جشن چه بوده و از چه زمانی، کسی به ذهنش رسیده که این شب را جشن بگیرد. به همین منظور و به مناسبت شب یلدا، در این مطلب از بلاگ لست‌سکند، به تعدادی از سؤالاتی که ذهن ما را در این شب درگیر خودش می‌کند، پاسخ می‌دهیم.
قبل از خواندن سؤال‌ها و جواب‌ها، لازم است چند نکته را مطرح کنیم؛ یکی اینکه درباره رسم‌هایی مثل شب یلدا که ریشه‌اش به هزاران سال پیش برمی‌گردد، نمی‌توان به‌راحتی نظر قطعی داد؛ بنابراین، پاسخ‌هایی که اینجا از آن‌ها نوشته‌ایم، براساس یافته‌های پژوهشگران تاکنون است و بعدها ممکن است تغییر کند. پس قطعی و صددرصد نیست؛ ولی معتبر است. نکته دیگر این است که در این مطلب سعی کرده‌ایم مختصر و مفید از شب یلدا بگوییم؛ درصورتی‌که هرکدام از مفاهیم، به توضیحات مفصل نیاز دارد. پس مختصر بودن جواب‌ها را به‌حساب «در حوصله مخاطب بودن» متن بگذارید؛ وگرنه چنین مراسم عمیق و ریشه‌داری، جای نوشتن چندین و چند صفحه‌ای دارد. اکنون وقت آن رسیده است که به‌سراغ سؤال و جواب‌های شب یلدا برویم.
آنچه در ادامه مطلب خواهید خواند
شب یلدا در چه ماه و فصلی است؟
شاید این سؤال به نظرتان بدیهی باشد؛ ولی برای خودتان هم پیش آمده باشد که ناگهان پاسخ سؤال‌های بدیهی را فراموش کنید؛ مثلاً از خودتان بپرسید: «راستی شب یلدا در چه فصلی بود؟» یا بپرسید: «شب یلدا در چه تاریخی برگزار میشود؟» شب یلدا در آخرین شب فصل پاییز برگزار میشود؛ یعنی 30 آذر. این شب، طولانی‌ترین شب سال است و به همین دلیل، آن را به مناسبت «یلدا» جشن می‌گیرند. البته نظرهایی مبنی‌بر اینکه تاریخ شب یلدا در دوران باستان متفاوت بوده است، وجود دارد؛ اما درحال‌حاضر، شب یلدا در آخرین روز فصل پاییز بین خانواده‌های ایرانی برپا میشود.
چرا در شب آخر پاییز، یلدا را جشن می‌گیریم؟
برخی معتقدند «یلدا» واژه‌ای سریانی، به‌معنی متولد شدن است و به زاده شدن خورشید اشاره دارد. ازآنجاکه از فردای شب یلدا، روزها طولانی می‌شوند، منظور از نام یلدا هم متولد شدن خورشید است. جشن از واژه «یَسن» آمده که به‌معنی عبادت و پرستش است. یسن در گذر زمان به‌شکل جشن درآمده و معنی شادی و سرور گرفته است. در واقع لازم است بدانیم عده‌ای معتقدند که در شب یلدا، مردم ایران مشغول نیایش می‌شدند؛ بنابراین شاید واژه جشنی که به شب یلدا چسبیده، یادگاری از عبادت‌ها و نیایش‌های مردم باشد.
چرا در شب یلدا آجیل می‌خوریم؟
معمولاً در سفره‌های شب یلدا، آجیل بیش از هر خوراکی دیگری به چشم می‌آید و به نظر می‌رسد نقش مهمی در میان خوراکی‌ها دارد. شاید گمان کنید پای آجیل، صرفاً به خاطر چشم‌وهم‌چشمی‌ها به میان سفره یلدا باز شده؛ ولی حضور آجیل سر سفره یلدا، تاریخی و قدیمی است. البته اینکه درحال‌حاضر ظرف آجیل نشانه مال و مکنت شده و هر خانواده تلاش می‌کند آجیل‌های زرق‌وبرق‌دارتری را بخرد، نمی‌توان انکار کرد؛ ولی حضور آجیل در گذشته معنای دیگری داشته است.
مردم در گذشته امکانات امروز ما را نداشتند و برای مراسمشان، هر آنچه مناسب منطقه جغرافیایی و فصل بود، سر سفره‌شان می‌گذاشتند. با توجه به اینکه کشاورزی در ایران غالب بود، استفاده از دانه‌های روغنی و محصولات کشاورزی رایج بود؛ بنابراین آجیل و شب‌چره که شامل دانه‌هایی مثل گندم، نخود برشته، تخمه‌های هندوانه و کدو، بادام، پسته، فندق، انجیر، کشمش و توت‌خشک می‌شد، پای ثابت شب یلدا بود.
چرا یک دقیقه بیشتر بودن شب را در یلدا جشن می‌گیریم؟
علت جشن گرفتن و دورهمی شب یلدا، به ریشه‌های مختلفی برمی‌گردد. یکی از آن‌ها که پیش‌تر هم گفتیم، ولادت خورشید است. به تعبیری می‌توان جوانه زدن خورشید و طولانی شدن حضورش را دلیل شب یلدا دانست. به‌جز این، عده‌ای معتقدند چون در این شب ظلمات و تاریکی به نهایت خود می‌رسد، همه اعضای خانواده برای یاری به نیروهای خیر و روشنایی دور هم جمع می‌شوند تا بر تاریکی پیروز شوند. در واقع در این تعبیر، شب یلدا نحس و شوم است که مردم با ستایش و عبادت‌هایشان سعی می‌کنند بر نیروهای تاریکی پیروز شوند و نحوستش را از بین ببرند.
بعضی پژوهشگران هم معتقدند چون پیشه اغلب جامعه ایران، کشاورزی بوده و انتهای پاییز فصل برداشت محصول است، دورهمی این شب هم می‌تواند آغازی برای استراحت کشاورزان باشد. خیلی از جشن‌هایی که میان مردم ایران شکل گرفته‌اند، ریشه در کشاورزی دارند.
چرا به شب یلدا، شب چله هم می‌گوییم؟
احتمالاً همان‌قدر که نام شب یلدا را شنیده‌اید، نام شب چله را هم شنیده‌اید؛ اما علت این نام‌گذاری چیست؟ چون شب یلدا هم‌زمان با آغاز چله بزرگ زمستانی است، آن را شب چله می‌نامند. منظور از این چله، 40 روز است که شروع سرمای زمستان است. بر همین اساس، جشن‌های دیگری هم برگزار می‌شده، مثلاً 40 روز بعد از یلدا، جشن سده برپا می‌شده است. از اول دی تا 10 بهمن چله بزرگ و از 10 بهمن تا 20 اسفند هم چله کوچک است.
چرا شب یلدا برای ایرانی‌ها مهم بوده است؟
شاید تصور کنید که فقط نوروز از جشن‌های مهم در ایران باستان بوده است؛ ولی گاهی جشن‌های دیگری که طی سال برگزار می‌شده، اهمیتشان از نوروز هم بیشتر بوده است؛ مثل جشن شب یلدا. علت اهمیت آن، علاوه‌بر کشاورز بودن مردم ایران و مقارن بودنش با برداشت محصول، باورها و اعتقادات عمیقشان به جدال نور و ظلمت و اهمیت نور بوده است؛ بنابراین انقلاب زمستانی را با مراسم ویژه و مهمی شروع می‌کردند.
چرا در شب یلدا، حافظ می‌خوانیم؟
کافی است زمان تولد حافظ را با قدمت شب یلدا مقایسه کنیم تا متوجه شویم رسم حافظ‌خوانی از همان دوران باستان با مردم ایران نبوده و در دوره‌های اخیر، بین ایرانی‌ها جا افتاده است. علت آن را می‌توان نوعی سرگرمی و علاقه مردم به شاعر بزرگ ایران دانست که با خواندن اشعارش، حس‌وحال دیگری در دورهمی‌ها ایجاد میشود. البته به‌جز حافظ‌خوانی، رسم شاهنامه‌خوانی هم میان مردم بوده است؛ اما به‌جرئت می‌توان گفت که رسوخ حافظ و اشعارش در عمق روح ایرانیان، باعث شده که شب یلدا، بیشتر با حافظ‌خوانی همراه باشد.
چرا شب یلدا دور هم جمع می‌شویم؟
اگر فلسفه یلدا را یاری رساندن به نیروهای خیر بدانیم، جمع شدن افراد خانواده در گذشته سبب می‌شده این نیرو بیشتر شود؛ اما اگر رسوم ایرانی را بررسی کنیم، همیشه کار دسته‌جمعی و دورهمی به بهانه جشن و انجام آداب‌های جمعی، افراد خانواده و حتی شهر را دور هم جمع می‌کرده تا در شادی و کار با هم شریک باشند. درحال‌حاضر هم با وجود اینکه معنای شب یلدا به‌اندازه گذشته در میانمان نمانده، دور هم جمع شدن سبب میشود آتش محبت خانواده همواره گرم بماند.
سخن آخر
در این مطلب سعی کردیم به‌صورت مختصر و مفید به سؤالات پرتکراری که درباره شب یلدا ذهنتان را درگیر می‌کند، پاسخ دهیم؛ گرچه همان‌طور که ابتدای مطلب هم اشاره کردیم، پاسخ‌ها براساس یافته‌هایی است که تاکنون از منابع به دست آمده و قطعیتی ندارد. البته از ما به شما نصیحت، اگر کسی ادعا کرد که راز شب یلدا را کشف کرده و همه‌چیز را به‌صورت قطعی می‌داند، به گفته‌هایش شک کنید و به‌راحتی نپذیرید. نویسا نبودن ایرانی‌ها از گذشته تا امروز، سبب شده تفسیر و تعبیر دقیق از گذشته‌هایمان نداشته باشیم. راستی، چه سؤال دیگری درباره شب چله ذهنتان را درگیر کرده است؟ در قسمت نظرات، سؤالاتتان را برایمان بنویسید.
