اطراف یزد، کم از خود شهر یزد ندارد. گر چه کمتر شناخته شده و پنهان هستند، امّا پشت هر کدام، کوهی از تاریخ و هنر و فرهنگ ایرانی خوابیده است. در این متن، جاذبه‌های مهمی را معرفی کنیم که اطراف یزد هستند و جنسشان مثل یزد است امّا شهرت کمتری دارند. هدفمان این است که اگر در مسیر یزد بودید و از این شهرهای همجوارش می‌گذشتید، سری به آنها بزنید و لذت دیدنشان را از خودتان دریغ نکنید. این شهرها، ارزششان از خود یزد کمتر نیست و بافت تاریخی و جاذبه‌های فراوانی در خودشان جای داده‌اند.
قبل از شروع متن امّا توجه کنید که در اینجا صرفا دیدنی‌های معروف‌تر را انتخاب کردیم وگرنه، همانطور که گفتیم استان یزد جاذبه‌های فراوان و بسیار حیرت‌انگیزی دارد که نمی‌توان یکی را بر دیگری برتری داد.
یخچال خشتی میبد
در فاصله ۵۰ کیلومتری شمال یزد، یخچال خشتی میبد قرار گرفته که بنایی برای ساخت و تولید یخ بوده است. داخل یخچال‌ها، معمولا سه بخش اصلی با نام‌های دیوار سایه‌انداز، حوضچه‌ی تولید یخ و مخزن یخ وجود داشته است.
در ساخت بنای این یخچال، از خشت و گل استفاده شده است. خشت و گل، بهترین عایق بوده، چرا که مانع ورود گرما و خروج سرما می‌شده است. یخچال خشتی میبد، مربوط به دوره قبل از قاجار (احتمالا صفویه) و بزرگترین یخچال در نوع خود است.
آدرس یخپال خشتی میبد: یزد، میبد، رو به روی کاروانسرای شاه عباسی
برج خاموشان
برج خاموشان یزد در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی یزد قرار دارد. این بنا، دخمه یا دادگاه زرتشتیان بوده است. زرتشتیان طبق آیین و سنت خود، چون معتقد بودند خاک پاک است و مرده آن را آلوده می‌کند، اموات خود را در دخمه‌ها قرار می‌دادند تا طعمه کرکس‌ها شوند. سپس استخوان‌های به جای مانده از اجساد را داخل فضای استودان دخمه می‌ریختند. این برج بر بلندای کوهی در منطقه صفائیه یزد قرار دارد. (البته دخمه‌های دیگری هم در اطراف شهر یزد قرار دارد ولی معروف‌ترینشان همین دخمه است).
آدرس برج خاموشان: 15 کیلومتری جنوب شرقی یزد حوالی منطقه صفائیه
روستای خرانق
خرانق نام روستايي در 60 كيلومتری شهر اردكان است كه نمونه‌اي كم‌نظير از ساختار روستا به شمار مي‌رود. روستای خرانق با قدمت 4500 ساله‌اش، گردشگران را از اقصي نقاط جهان به ایران مي‌كشاند. اين روستا دو بخش دارد؛ بخش جديد كه حدودا بيش از 500 نفر در آن زندگي مي‌كنند و بخش قديم يا قلعه خرانق كه تا چندي پيش، ميزبان ساكنان روستا بود؛ اما به دليل فرسودگي در حدود 30 سال پيش، خالي از سكنه شد؛ متروكه‌اي كه يكي از سازه‌هاي بزرگ خشتي ايران به شمار مي‌آيد و هر چشمي را مبهوت خود مي‌كند.
خرانق از لحاظ اقتصادي اهميت بسيار زيادي دارد و به دلیل وجود معادن سنگ آهن چادرملو، اورانيم، ساغند، باريت، روي و گرانيت يكي از مراكز اقتصادي مهم كشور محسوب مي‌شود. قديمي‌ترها اين روستا را با عنوان خورانق يا خورنق مي‌شناسند و اگر در مورد معناي نام اين روستا از آنها بپرسيد به شما مي گويند: زادگاه خورشيد.
آدرس روستای خرانق: 60 کیلومتری شهر اردکان استان یزد
کاروانسرای زین‌الدین
کاروانسرای زین‌الدین یزد ۴۰۰ سال قدمت دارد و به دستور شاه عباس ساخته شده بود. کاروانسرا در دو طبقه ساخته شده و مصالح ساخت آن، آجرهای خشتی است. کاروانسرای زین‌الدین در ۶۰ کیلومتری جاده یزد و کرمان است. در سال ۲۰۰۶، سازمان یونسکو، جایزه بهترین بنای بازسازی شده را به کاروانسرای زین‌الدین اهدا کرد.
آدرس کاروانسرای زین‌الدین: یزد، کیلومتر 60 جاده یزد و کرمان، کاروانسرای زین‌الدین.
آسیاب آبی اشکذر
آسیاب آبی دستگاهی بوده که برای آرد کردن گندم و غلات دیگر از آن استفاده می‌کردند که با سرعت و فشار آب کار می‌کرده است. آسیاب آبی اشکذر، از بزرگترین آسیاب‌های ایران محسوب میشود. این آسیاب در دوره صفویه ساخته شده و در گذشته، سنگ‌های آن با آب قنات همت‌آباد با قدرت زیادی کار کرده است.
مقرنس کاری فضای داخلی، نقش‌های هندسی اطراف دیواره‌ها، آجرکاری محوطه اصلی آسیاب و صحن آسیاب آبی اشکذر که با ظرافت خاصی کار شده‌اند، این آسیاب را منحصربه‌فرد می‌کند. ویژگی خاص دیگر آسیاب اشکذر این است که در دل کویر ساخته شده و از این نظر در جهان بی همتا است.
مجموعه آسیاب اشکذر به طور کامل در زیرزمین ساخته شده است و آب مورد نیاز آسیاب از قنات‌های زیرزمینی و آب جاری شده در آن تأمین میشود که از ویژگیهای منحصربه‌فرد این آسیاب به شمار می‌آید. آنچه از این آسیاب روی زمین دیده میشود، دروازه طاقدار آجری است که به زیرزمین ورودی دارد.
مجموعه اصلی آسیاب در عمق هفت متری زیر زمین ساخته شده است و پس از عبور از دالانی در زیر زمین می‌توانید به آن برسید. آسیاب اشکذر در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
آدرس آسیاب آبی اشکذر: حاشیه غربی کویر یزد و در ضلع شرقی در فاصله 20 کیلومتری یزد
گنبد عالی ابرکوه
طبق مستندات تاریخی و کتیبه‌های موجود در این بنای تاریخی، به نظر می‌رسد عمارت گنبدعالی ابرکوه مربوط به دوران دیلمیان بوده است که البته در بعضی از نوشته‌ها، زمان ساخت بنا را به دوران سلجوقیان نیز نسبت می‌دهند؛ ولی در واقع براساس اصول ساخت معماری بنا و شباهت آن به الگوهای معماری برگرفته از ایرانیان پیش از اسلام و تاریخ کتیبه مذکور، به دوران دیلمیان بازمی‌گردد و عنوان یکی از کم‌نظیرترین نمونه‌های معماری ایران کهن را از آن خود کرده‌است.
بر ساقه گنبد، کتیبه‌ای قرار گرفته است که با توجه به متن حک‌شده بر آن، قدمت ساخت این بنای تاریخی قرن پنجم هجری قمری می‌رسد. در کتیبه مذکور علاوه بر سال ساخت، به دستور فیروزان نامی (فرزند عمیدالدین شمس‌الدوله علی هزاراسب از خاندان دیلمیان) مبنی بر ساخت این عمارت به عنوان مقبره پدرش نیز اشاره شده است.
طبق نظر کارشناسان بناهای تاریخی و کهن، این اثر ارزشمند ایران کهن، وارد دوران هزارسالگی خود شده و همچنان محکم و استوار بر فراز ابرکوه، خودنمایی می‌کند. دلیل نسبت دادن تاریخ بنا به دوران سلجوقی از دید معماران و باستان‌شناسان، استحکام گنبد عالی ابرکوه یزد است. یکی از ویژگیهای این بنای زیبا و با وقار این است که با توجه به تاریخ ثبت ملی این اثر، اولین بنایی است که در استان یزد ثبت شد.
آدرس گنبد عالی ابرکوه: یزد، ابرکوه، جاده ابرکوه به بخش بهمن
منار جنبان خرانق
منار جنبان خرانق یکی از دیدنی‌ترین منار جنبان‌های دنیا است که پیکره آن کاملا از خشت ساخته شده است. این منار جنبان با معماری خارق‌العاده‌اش، مربوط به دوره ساسانیان است و از منارجنبان معروف اصفهان هم قدیمی‌تر است. منارجنبان خرانق با زور دست به حرکت در می‌آید و ۳ طبقه دارد. این بنا در ضلع شمالی مسجد جامع خرانق قرار دارد و قدمتی بیشتر از مسجد دارد. در این منار جنبان دو راه پله مجزا قرار گرفته که یکی برای بالا رفتن و دیگری برای پایین آمدن است. نکته جالب این است که تکان خوردن این منار جنبان به وضوح دیده میشود.
آدرس منار جنبان خرانق: 65 کیلومتری اردکان در مسیر طریق‌الرضا
سرو ابرکوه
سرو ابرکوه درختی در شهر ابرکوه یا ابرقو است که از پیرترین موجودات زنده دنیا محسوب میشود. محیط تنه این درخت روی زمین اطرافش، ۱۱/۵ متر است. ارتفاع درخت نیز ۲۵ تا ۲۸ متر است.
این سرو طبق نظر الکساندروف، دانشمند روس، بیش از چهار هزار سال قدمت دارد. در کتاب نزهت القلوب، حمدالله مستوفی درباره ابرکوه این گونه نوشته است: «در آن‌جا سروی است که در جهان شهرتی عظیم دارد. بعضی از افسانه‌ها نیز کاشت این درخت را به زرتشت یا به پسر نوح نسبت می‌دهند. این سرو یکی از آثار طبیعی ملی ایران است».
آدرس محل قرارگیری سرو: یزد، شهر ابرکوه، میدان امام حسین (ع)، بعد از کمربندی، سرو ابرکوه
قنات زارچ
قنات زارچ در استان یزد، عنوان طولانی‌ترین قنات دنیا را دارد. طول این قنات ۱۰۰ کیلومتر است. بعد از ورود اسلام به ایران، مسجد تاریخی شهر یزد در حریم این قنات ساخته شد تا هم برای پر کردن آب‌انبار زیر مسجد و هم برای وضوگرفتن نمازگزاران از آن استفاده شود.
این قنات از روستای فهرج آغاز میشود و پس از عبور از چندین روستا و محله مختلف شهر یزد، به طرف زارچ حرکت می‌کند. از ویژگیهای دیگر قنات زارچ می‌توان به مربعی بودن مقطع چاه‌های آن در مقایسه با همتایان دیگر اشاره کرد كه مقطعی بیضوی یا دایره‌وار دارند. قنات زارچ در تیرماه ۱۳۸۴ ثبت ملی شد.
آدرس قنات زارچ یزد : یزد، شهر یزد، به سمت بزرگراه یزد – میبد
آثار در اینجا مختصر معرفی شدند امّا درباره هر کدام که مطالعه کنید، با پیشینه‌ای عمیق و تاریخی چند صد ساله مواجه می‌شوید. هر چند که جای آثار ارزشمند تاریخی دیگر استان یزد در این متن خالی بود، امّا امیدواریم مفید بوده باشد. شما از کدام یک از این آثار بازدید کرده‌اید؟
تألیف: لست‌سکند
