مهمترین آثار باستانی ایران در موزه‌ های خارجی

 تاریخ کهن و آثاری که از دوران‌های دور در ایران به جا مانده سبب شده ایران در ردیف 10 کشور اول از نظر آثار تاریخی قرار گیرد. امروزه بخشی از این آثار در موزه‌های مطرح جهان، به ویژه چهار موزه لوور فرانسه، متروپولیتن آمریکا، آرمیتاژ روسیه و موزه بریتانیا انگلیس نگه‌داری می‌شوند. این آثار باستانی هم از نظر کمیت و هم کیفیت از ارزش بالایی برخوردارند و جای خالی‌ آن‌ها در موزه‌های ایران حس می‌شوند؛ آثاری که از عصر آهن و برنز گرفته تا ساسانی و هخامنشی که به صورت‌های مختلف از جمله امتیازات پادشاهان قاجار به کشورهای خارجی، دزدی و دلالی و سایر روش‌ها به این موزه‌ها راه یافتند. توجه داشته باشید که تعداد آثار باستانی ایران در موزه‌های خارجی بسیار زیاد است در این مطلب فقط به چند اثر شاخص و مهم را در چند گوشه دنیا از ایران معرفی کرده‌ایم.

1. فردوسی در فلورانس، ایتالیا

شاید تعجب برانگیز باشد اما نخستین و کهن‌ترین نسخه دست نویس شاهنامه که دویست سال بعد از به اتمام رسیدن این منظومه تهیه شد، در کتابخانه ملی فلروانس ایتالیا نگه‌داری می‌شود. این نسخه از شاهنامه به عنوان یکی از اصلی‌ترین منابع تصحیح شاهنامه محسوب می‌شود که دکتر عزیزالله جوینی با تصحیح این دست نویس در 8 جلد کتاب، یکی از موثق‌ترین نسخه‌های شاهنامه را گردآوری کرده‌ است.

2. سرستون تخت جمشید در لوور، فرانسه

در سال‌های نخست تاسیس مووزه لوور (پیش از شروع 1800 میلادی)، آثار ایرانی موزه به چندین قطعه خلاصه می‌شد که مهم‌ترین آن جام خسرو دوم، پادشاه ساسانی بود. اما طولی نکشید که فرانسوی‌ها طی یک بازه حدودا 100 ساله، چندین قطعه آثار را به هزاران قطعه افزایش دادند و تا جایی پیش رفتند که امروز با پا گذاشتن به بخش «ایران باستان» موزه لوور (در طبقه همکف و منفی 1) حس حضور در پرسپولیس به شما دست خواهد داد. این غارت که در زمان قاجاریه آغاز شد بین سال‌های 1883 تا 1979 به طول انجامید و باستان شناسان فرانسوی با دریافت امتیاز کاوش در خاک ایران به طور قانونی به مصادره بخش قابل توجهی از آثار پیش از اسلام ایران پرداختند.

امتیاز حفاری در شوش سال 1883 میلادی به دست ناصرالدین شاه قاجار به فرانسه داده شد. بدین منظور یک تیم باستان شناسی فرانسوی با سرپرستی مارسل آگوست دیولافوی به مدت 2 سال مشغول به کاوش، حفاری و استخراج آثار باستانی در شوش شدند و بخش مهمی از آثار ایلام را به خاک فرانسه بردند.

3. منشور حقوق بشر کوروش در لندن انگلیس

موزه بریتانیا یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های جهان است که در آن بیش از 8 میلیون آثار از سراسر جهان نگهداری می‌شود. به عنوان نمونه، 110.000 اثر از مصر به لندن برده شده. 

بخش آثار ایرانی موزه بریتانیا بسیار غنی بوده و مملو از آثار کوچک و بزرگ در عصرهای مختلف ایران است. به گفته برخی‌ از رسانه‌های داخلی بیش از 13 هزار آثار باستانی ایران در موزه بریتانیا نگه داری می‌شود. گفته شده در گذشته اشخاص بسیاری برای بردن آثار ارزشمند ایرانی به انگلیس مامور شدند، از جمله هاردفورد جونز و سرگور اوزلی که در زمان پادشاهی فتحعلی‌شاه به ترتیب در سال‌های 1809 و 1811 راهی ایران شدند و با تنظیم قرار داد سیاسی - نظامی، بخش‌های مهمی از آثار تخت جمشید را به موزه بریتانیا بردند.

4. قالی پازیریک در سن پترزبورگ، روسیه

موزه آرمیتاژ با بیش از 300 تالار و 2.5 میلیون آثار باستانی از مهم‌ترین موزه‌های جهان محسوب می‌شود که چند ده هزار اثر ایرانی در آن وجود دارد. در کتاب آثار ایران باستان محمد‌علی علوی‌کیا جلد چهارم (آرمیتاژ) آمده است که: با ایجاد قرار تجاری – فرهنگی میان ایران و روسیه و بخشی نیز به دلیل جنگ‌های ایران و روسیه در زمان فتحعلی شاه آثار بسیاری از ایران خارج شدند. برای مثال انتقال نسخه‌های خطی کتابخانه شیخ صفی‌الدین، دومین کتابخانه بزرگ ایران واقع در آذربایجان تحت اشغال روس‌ها درآمد و از ایران مصادره شدند.

قالی پازیریک که به عنوان نخستین فرش بافته شده و کشف شده در جهان محسوب می‌شود، در دوره هخامنشیان بافته شده است. این قالی یکی از مهم‌ترین آثار ایرانی در موزه آرمیتاژ است.

5. کوه نور در لندن، انگلیس

گفته می‌شود پس از فتح هند توسط نادر شاه افشار، او جواهری را بر تاج محمد شاه هندی دید و گفت:«این کوهی از نور است» سپس به عنوان غنیمت جنگی آن با خود به ایران آورد. طبق این روایت نام «کوه نور» بر این الماس بزرگ 37 گرمی ماندگار شد.  کوه نور پس از کشته شدن نادرشاه افشار توسط سردارانش به احمد شاه درانی رسید و پس از آن  میان پادشاهان مختلفی دست به دست شد که دیگر ردی از ایران در آن دیده نشد. هم‌اکنون این الماس زیبا در جواهر خانه برج لندن قرار دارد. البته خبر امیدوار کننده این است که زوج این الماس، یعنی دریای نور که به عنوان بزرگ‌ترین الماس صورتی در جهان شناخته می‌شود، هم‌اکنون در ایران بوده و از آن در موزه جواهرات ملی، واقع در تهران نگهداری می‌شود.

6. بشقاب شکار قوچ در نیویورک آمریکا

برای اینکه متوجه شوید چرا نام موزه متروپولیتن در کنار موزه‌های لوور، آرمیتاژ و بریتانیا امده است کافیست تا به وب‌سایت رسمی این موزه مراجعه کرده و نام ایران را سرچ کنید، با بیش از 10.000 آثار باستانی ایرانی مواجه خواهید شد که اگر قرار باشد روی هر کدام کلیک کنید و 2 دقیقه وقت بگذارید، نزدیک به 2 هفته تمام این کار زمان خواهد برد. اما چگونه این حجم از آثار باستانی از ایران خارج شدند؟

پاسخ این سوال باز به همان دوره 100 ساله‌ای بازمی‌گردد که دودمان قاجار به ویژه ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه مسببش بودند. فرانسه و انگلیسی‌ها به کاوش در خاک بین النهرین پرداختند که به موجب آن فرانسوی‌ها توانستند قصرپادشاه آشور، سارگون دوم را کشف کنند و بعد از آن پا به سرزمین ایرانی‌ها بگذارند. فرانسوی‌ها علاوه بر امتیاز کاوش شوشِ مارسل آگوست دیولافوی، در سال 1889 این حق را از قاجار گرفتند که هر آثاری که در سراسر ایران ایران کشف کنند برای خود مصادره کنند. پس از آن پای باستان شناسان دیگر کشورها نیز به ایران باز شد و وولسن آمریکایی بقایای یک قلعه نظامی و یک شهر باستانی که قدمت آن به عصر برونز باز می‌گشت را کشف کرد و آثار بی‌مانندی را راهی موزه آمریکا کرد.

کاوش دامغان و فعالیت‌های دیگری که باستان‌شناسان متعدد انجام دادند سبب گشت تا امروزه بیش از 10 هزار آثار نفیس ایرانی سر از موزه متروپولیتن نیویورک دربیاروند. به جز موزه متروپولیتن، در دیگر موزهای آمریکا نیز مانند موزه بروکلین نیویورک نیز می‌توان آثار باستانی ایرانی را مشاهده کرد.

7. گردنبند طلای هخامنشی در موزه میهو ژاپن

میهو نام یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های ژاپن است که با معماری منحصر به فردی در جنوب شهر کیوتو ساخته شده و میزبان آثار باستانی متعددی از سراسر جهان است. در این موزه آثار باستانی مصادره شده نسبت به سایر اماکن نامبرده این لیست کم‌تر است اما با این وجود، بیش از سی اثر مختلف از زمان ساسانیان و ده‌ها اثر از زمان هخامنشیان دیده می‌شود. این آثار شامل تکوک، جام و ظروف مختلفی می‌شوند که یکی از زیباترین آن‌ها ظرف نقره‌ اشرافی‌ است که می‌توانید ملاحظه کنید. قدمت این ظرف به 550 تا 330 سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد. اما به گفته وب‌سایت  موزه میهو، اصلی‌ترین نمادی که از هخامنشیان می‌توان در این موزه دید، «گردن آویز طلایی هخامنشی» بوده که که حدس می‌زنند پادشاه هخامنشی به دلیرترین همراهانش هدیه می‌داده‌ است.

8. نمایشگاه تسیفون در موزه پرگامون برلین، آلمان

موزه پرگامون برلین همانند سایر موزهای این فهرست به لطف آثار مختلفی که از مناطق مختلف آسیای مرکزی، ایران، مصر، یونان و...  قدیم جمع‌آوری کرده است، از برجسته‌ترین موزه‌های جهان به شمار می‌رود. بخشی از آثار این موزه به کاوش‌های باستان شناسان آلمانی و آمریکایی بازمی‌گردد که در دهه‌های نخست قرن 20 در تیسفون صورت گرفت. طی این کاوش‌ها آثار باستانی منحصر به فردی از زمان ساسانیان کشف و مصادره شد.

با توجه به قرار گیری بنای با شکوه طاق کسری در عراق امروزی، آثار بی‌مانندی در اطراف آن کشف شد. همانند این گچ‌بری خاص که لوگو دانشگاه تهران نیز از آن الهام گرفته شده است. خوشبختانه نمونه‌های دیگری از این گچبری‌ها را در موزه ایران باستان می‌توانید ببینید.

9. آثار هخامنشی در قاهره، مصر

هزاران سال پیش، زمانی که هخامنشیان در مصر حکمرانی می‌کردند، آثار و خدمات بی‌شماری را از خود بر جا گذاشتند. همانند ایجاد کانال سوئز یا کانال داریوش که رود نیل را به دریای مدیترانه متصل می‌کرد. امروزه 5 کتیبه که در اطراف کانال سوئز کشف شده‌اند که بخشی از این کتیبه‌ها در موزه قاهره مصر (المتحف المصری) نگه‌داری می‌شود.

تالیف: لست سکند